mgr Bartosz Kobuszewski
dr n. o. zdr. Wojciech S. Zgliczyński
dr hab. n. med. Mateusz Jankowski, prof. CMKP
6. Przegląd piśmiennictwa w zakresie wiedzy i postaw poszczególnych grup społecznych na temat szczepień
Regularne monitorowanie postaw społecznych wobec szczepień jest jednym z kluczowych elementów skutecznej polityki zdrowotnej. Identyfikacja czynników wpływających na wybory zdrowotne Polek i Polaków, w tym postawy wahające się lub całkowicie negujące szczepienia pozwala na proaktywne wdrożenie działań edukacyjno-informacyjnych skierowanych bezpośrednio do tych grup społecznych, gdzie odsetek zaszczepionych jest najniższy. Metodologia badań naukowych uwzględnia ich dwa główne rodzaje: badania ilościowe i jakościowe. W przypadku oceny wiedzy i postaw poszczególnych grup społecznych na temat szczepień ochronnych najczęściej stosuje się badania ilościowe, które przeważnie realizowane są w modelu badania przekrojowego, w którym ocenia się częstość występowania danego zjawiska w populacji, liczącej najczęściej kilkaset osób. Przykładem badania przekrojowego jest badanie kwestionariuszowe realizowane w ściśle zdefiniowanej grupie (np. populacja ogólna, rodzice dzieci, osoby po 65 roku życia) przy pomocy ankiety samodzielnie wypełnianej przez osobę badaną lub przy wsparciu osoby przeprowadzającej ankietę albo systemu komputerowego według ustrukturyzowanego schematu wynikającego z ankiety. Najczęściej w takim badaniu używa się pytań zamkniętych (np. z zestawem odpowiedzi do wyboru Tak/Nie/Nie wiem lub określeniem w jakim stopniu badany zgadza się, bądź neguje dane stwierdzenie, używając jednej ze skali – najczęściej 5-stopniowej skali Likerta (tj. zdecydowanie tak, raczej tak, nie mam zdania, raczej nie, zdecydowanie nie). Postawy wobec szczepień można również badać za pomocą badań jakościowych, które polegają najczęściej na pogłębionej analizie mniejszej liczby przypadków w celu dokładnego zrozumienia analizowanego zjawiska. Wywiady pogłębione bazują na pytaniach otwartych zadawanych w ustrukturyzowany sposób, a uzyskane odpowiedzi są następnie zapisywane i poddawane analizie. Przykładem badań jakościowych jest zogniskowany wywiad grupowy (tzw. grupa fokusowa). Badania jakościowe znajdują zastosowanie przy wywiadach pogłębionych np. wśród osób wahających się lub negujących obowiązek szczepień, co pozwala na zrozumienie motywacji i mechanizmów społecznych skłaniających badanego do podejmowania decyzji o odroczeniu szczepienia lub podjęciu decyzji o nieszczepieniu.
Ocena poziomu wiedzy i postaw Polek i Polaków wobec szczepień ochronnych była przedmiotem analizy licznych krajowych i międzynarodowych zespołów badawczych. Postawy wobec szczepień ochronnych w Polsce stanowiły również jeden z obszarów tematycznych podejmowanych w badaniach publicznych ośrodków badawczych np. Centrum Badania Opinii Społecznej. Niemniej brakuje cyklicznie realizowanych badań oceniających postawy Polaków wobec szczepień przy użyciu tej samej metodologii i narzędzi, które pozwoliłby na porównywanie wyników badań w szeregach czasowych (poszczególne edycje tego samego badania).
Celem przeprowadzonego przeglądu publikacji naukowych była identyfikacji aktualnego stanu wiedzy i postaw poszczególnych grup społecznych na temat szczepień ochronnych w Polsce w latach 2010–2021.
6.3. Metodologia przeglądu systematycznego
W celu identyfikacji badań dotyczących postaw Polaków wobec szczepień przeprowadzono wyszukiwanie w bazie informacji medycznej PubMed. Użyto następującej kombinacji słów kluczowych:
(attitude[Title/Abstract]) lub (attitude*[Title/Abstract])) lub (opinion[Title/Abstract])) lub (opinions*[Title/Abstract])) lub (acceptance[Title/Abstract])) lub (accept*[Title/Abstract])) lub (hesitancy[Title/Abstract])) lub (knowledge[Title/Abstract])) lub (belief[Title/Abstract])) lub (belief*[Title/Abstract])) lub (concern[Title/Abstract])) lub (concern*[Title/Abstract])) lub (awareness[Title/Abstract])) i ((vaccine[Title/Abstract]) lub (vaccin*[Title/Abstract]))) lub (((((anti-vaccination[Title/Abstract]) lub (anti-vaccine[Title/Abstract])) lub (antivaccination[Title/Abstract])) lub (“Vaccination Refusal”[Mesh])) lub (“Anti-Vaccination Movement”[Mesh]))) i ((poland[Title/Abstract]) lub (polish[Title/Abstract]))
Otrzymane wyniki oceniano w dwóch etapach: w pierwszym dokonano selekcji doniesień naukowych na podstawie analizy ich tytułów i abstraktów, w drugim natomiast analizie poddawano pełne teksty artykułów (full-text paper). Przeglądu literatury i selekcji artykułów dokonywało niezależnie dwóch badaczy. Dokonano porównania wyników wyszukiwania i w przypadku wystąpienia rozbieżności ostateczne decyzje o włączeniu lub wyłączeniu były podejmowane w drodze konsensusu. Dodatkowo referencje z wybranych artykułów zostały sprawdzone pod kątem publikacji, które mogły zostać pominięte podczas wstępnego wyszukiwania.
Analizie poddano publikacje naukowe w języku polskim lub angielskim, które spełniały predefiniowane kryteria włączenia do przeglądu:
PICO:
Populacja – osoby zamieszkujące terytorium Polski
Interwencja – postawy wobec szczepień obowiązkowych i/lub zalecanych
Komparator – brak
Efekty – gotowość do poddania się szczepieniu lub zgoda na zaszczepienie dziecka, wiedza na temat szczepień, deklarowane opinie na temat bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek
Kryteria włączenia:
• cel artykułu zgodny z celem przeglądu;
• prace oryginalne;
• publikacja w recenzowanym czasopiśmie naukowym;
• prace opublikowane w języku polskim lub angielskim;
• praca opublikowana w okresie do 1 stycznia 2010 do 30 kwietnia 2021.
Kryteria wyłączenia:
• prace poglądowe i przeglądy systematyczne;
• brak spełnienia przynajmniej 1 kryterium włączenia.
Łącznie zidentyfikowano 158 publikacji naukowych, do analizy pełnych tekstów publikacji włączono 85 prac, przy czym do ostatecznej analizy włączono 57 prac co przedstawiono na Rycinie 1.
Rycina 1. Schemat przeglądu systematycznego – PRISMA 2009 Flow Diagram
Z 57 analizowanych prac naukowych na temat postaw Polaków wobec szczepień blisko połowa (n=28) została opublikowana w latach 2019–2021, z czego 10 prac opublikowano w 2021 r., czyli w ciągu roku od rozpoczęcia pandemii COVID-19. Wśród pozostałych analizowanych publikacji 12 zostało opublikowanych w latach 2010–2014, a 17 w latach 2015–2018.
Największą grupę publikacji (22 z 57) stanowiły te dotyczące postaw Polaków wobec szczepień przeciw grypie. Wśród analizowanych prac 6 dotyczyło szczepień przeciw COVID-19. Ponadto 9 publikacji poruszało tematykę szczepień przeciw HPV (wirus brodawczaka ludzkiego), które są istotne w profilaktyce raka szyjki macicy. Wśród publikacji na temat postaw Polaków wobec szczepień tylko 13 dotyczyło szczepień dzieci, a kolejne 9 dotyczyło ogólnych postaw wobec szczepień ochronnych (bez wyodrębnienia szczepień obowiązkowych dzieci) oraz bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek. Dwie publikacje dotyczyły szczepień przeciw pneumokokom, a jedna – szczepień przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B).
Najczęściej badania dotyczące postaw wobec szczepień realizowano wśród rodziców dzieci (20 z 57 badań). Wśród analizowanych badań 8 zrealizowano w populacji ogólnej, przy czym tylko 6 badań na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie. W przypadku 9 badań grupę badaną stanowiły osoby przewlekle chore (np. z astmą, cukrzycą) lub zgłaszające się do lekarza POZ. Spośród analizowanych badań, 10 przeprowadzono wśród pracowników systemu ochrony zdrowia (z czego 6 wśród lekarzy). Ponadto, dotychczas opublikowane Badania na temat postaw Polaków wobec szczepień ochronnych realizowano również wśród nauczycieli (1 badanie) oraz uczniów (2 badania).
Szczegółowe wyniki przeglądu systematycznego przedstawiono w Załączniku 3.
6.4.1. Postawy rodziców wobec szczepień dzieci
W badaniu zrealizowanym wśród matek dzieci (Pisaniak i wsp., 2021)100 wykazano, że 78% matek jest świadomych istnienia ruchów antyszczepionkowych, przy czym wiedza na ich temat różniła się istotnie w zależności od posiadanego wykształcenia. Wśród matek w Polsce, 38% popierało karanie rodziców uchylających się od szczepienia swoich dzieci.
W badaniu oceniającym akceptację rodziców/opiekunów prawnych dzieci (Talarek i wsp., 2021)101 dla prowadzenia szczepień w miejscach innych niż podmioty lecznicze wykazano, że największą akceptację wyrażano dla prowadzenia szczepień w aptekach (zarówno w normalnych warunkach, jak i podczas wybuchu epidemii – odpowiednio 54,4% i 75,2%). Jako najmniej akceptowalne miejsce szczepień respondenci wskazywali stacje benzynową, odpowiednio 5,8% w warunkach pozaepidemicznych i 28,8% w stanie epidemii.
W badaniu zrealizowanym w latach 2015–2016 wśród rodziców dzieci w wieku do 18 roku życia (Kraśnicka i wsp., 2020)102 wykazano, że tylko 3,7% badanych nie szczepiło swoich dzieci. Wśród badanych rodziców 63% stwierdziło, że szczepionki są bezpieczne, a 65% stwierdziło, że szczepienia powinny być obowiązkowe. Zdaniem większości respondentów (84%) lekarz rodzinny powinien być głównym źródłem informacji o szczepieniach.
W badaniu zrealizowanym wśród rodziców i opiekunów dzieci w wieku 6–13 lat (Braczkowska i wsp., 2018)103 wykazano, że według 64,3% rodziców szczepienia dzieci są bezpieczne. W kolejnej publikacji tego zespołu autorów (Kowalska i wsp., 2019)104 wykazano, że 5% rodziców błędnie deklarowało, że szczepienia nie są obowiązkowe, a 16,9% rodziców deklarowało, że informacja na temat szczepień uzyskana od lekarza była niepełna lub nieprzekonująca. Osoby lepiej wykształcone istotnie rzadziej postrzegały szczepionki jako niebezpieczne w porównaniu z osobami o niższym poziomie wykształcenia. W trzeciej publikacji tego zespołu autorów (Barański i wsp., 2019)105 wykazano, że 32% respondentów deklarowało, że u ich dziecka po szczepieniu wystąpił niepożądany odczyn poszczepienny (najczęściej gorączka i ból w miejscu wkłucia, > 50% wszystkich deklarowanych odczynów). Negatywne nastawienie do szczepień oraz przekonanie, że szczepionki nie są bezpieczne były skorelowane z większą częstością zgłoszenia występowania niepożądanych odczynów poszczepiennych.
Badanie przeprowadzone wśród matek przebywających w szpitalu po urodzeniu dziecka (Mrożek-Budzyń i wsp., 2016)106 wykazało, że 94,2% matek uważało, że szczepienia skutecznie chronią dzieci przed chorobami zakaźnymi, a 53,9% matek miało większe zaufanie do szczepionek stosowanych od wielu lat w porównaniu z nowszymi preparatami. Ponadto 40% badanych uważało, że szczepionki skojarzone są mniej bezpieczne niż pojedyncze i że dzieci poddawane są zbyt dużej liczbie szczepień. W kolejnej publikacji tego zespołu autorów (Mrożek-Budzyń i wsp., 2017)107 wykazano, że stosunkowo wysoki odsetek matek uznawał przebieg takich chorób jak: ospa wietrzna, świnka, różyczka, biegunka infekcyjna oraz odra jako lekki – od 17,4% w przypadku odry do 34,3% w odniesieniu do ospy wietrznej. Niższy poziom wiedzy na temat chorób zakaźnych obserwowano u osób deklarujących gorszą sytuacją ekonomiczną.
Ogólnopolskie badanie przeprowadzone wśród rodziców dzieci (Rogalska i wsp., 2010)108 wykazało, że 92% nie wyraziło obaw odnośnie szczepień obowiązkowych, a 77% nie wyraziło żadnych wątpliwości co do wykonania dziecku szczepienia w ramach Programu Szczepień Ochronnych (PSO). Jednocześnie, 34% rodziców uważało, że liczba wykonywanych szczepień u dziecka w ciągu krótkiego czasu jest zbyt duża, a 27% zgodziło się z nieprawdziwym stwierdzeniem, że szczepienia osłabiają naturalny układ odpornościowy dziecka. W kolejnej publikacji tego samego zespołu badawczego (Rogalska i wsp., 2010)109 wykazano, że głównym źródłem informacji na temat szczepień (86%) był lekarz. Badani rodzicie nie potrafili wymienić większości szczepień zawartych w PSO. Osoby, które czerpały wiedzę na temat szczepień od lekarzy, deklarowały wyższy poziom wiedzy na temat szczepień w porównaniu do osób, które korzystały z innych źródeł.
6.4.1.1. Postawy poszczególnych grup społecznych wobec bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek oraz zasadności szczepień
W badaniu zrealizowanym w grupie ponad 6 tys. osób w wieku 18 lat i więcej (Czajka i wsp., 2020)110 w latach 2018–2019 wykazano, że tylko 3% badanych było przeciwne szczepieniom, ale aż 26,8% badanych określano jako niezdecydowanych (wahających się). Osoby wahające się istotnie częściej czerpały wiedzę o szczepieniach z mediów, a najbardziej negatywny wpływ na stosunek do szczepień miały informacje przekazane przez rodzinę i przyjaciół.
W badaniu zrealizowanym na reprezentatywnej ogólnopolskiej próbie w 2019 r. (Furman i wsp., 2020)111 wykazano, że 7,9% badanych nie zgadzało się ze stwierdzeniem, że obowiązkowe szczepienia ochronne są bezpieczne. Najniższy poziom zaufania do szczepionek obserwowano wśród respondentów w wieku 25–34 lata. Wśród badanych 8,5% deklarowało, że w przypadku zniesienia obowiązku szczepień, przestałoby szczepić swoje dzieci.
W badaniu zrealizowanym na reprezentatywnej ogólnopolskiej próbie w 2017 r. (Włodarska i wsp., 2020)112 wykazano, że 21,5% badanych zdecydowanie się zgadzało i 54,2% raczej się zgadzało ze stwierdzeniem, że szczepionki są bezpieczne. Jednocześnie, w tej samej grupie 31% badanych twierdziło, że szczepienia są promowane głównie dlatego, że leży to w interesie firm farmaceutycznych, a ponad jedna piąta (22%) badanych uważała, że szczepionki dla dzieci mogą powodować poważne zaburzenia rozwojowe, w tym autyzm.
W badaniu zrealizowanym na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie w 2016 r. (Duplaga i wsp., 2020)113 wykazano, że 64,4% respondentów uważało, że szczepionki są bezpieczne i skuteczne w zapobieganiu chorobom zakaźnym (przy czym 16,9% zdecydowanie się zgadzało), 23,1% było niepewnych, a tylko 12,5% wyraziło opinię negatywną. Respondenci przekonani o bezpieczeństwie i skuteczności szczepień prezentowali wyższy poziom health literacy (poziom kompetencji zdrowotnych) niż osoby wyrażające negatywne opinie na temat szczepień. Ponadto starsi wiekiem respondenci byli bardziej przekonani o bezpieczeństwie i skuteczności szczepień.
Wyniki badania zrealizowanego wśród osób z chorobą nowotworową (Brodziak i wsp., 2021)114 wykazały, że co dziesiąty pacjent onkologiczny negował bezpieczeństwo szczepień. Ponadto 26,9% badanych przyznało, że przed szczepieniem pacjent otrzymuje niewystarczające informacje na temat bezpieczeństwa szczepień i potencjalnych działań niepożądanych. Pacjenci z wykształceniem podstawowym (OR:14,09) oraz bezrobotni (OR:3,51) istotnie częściej deklarowali negatywny stosunek do szczepień.
Wyniki badania realizowanego wśród studentów (Zarobkiewicz i wsp., 2017)115 wykazały, że blisko połowa (47%) z nich zetknęła się z propagandą antyszczepionkową. Negatywny stosunek do szczepień deklarowało 5,73% studentów, którzy zetknęli się z ruchem antyszczepionkowym oraz 3,37% studentów, którzy nie mieli takich doświaczeń. Studenci kierunków medycznych deklarowali wyższy poziom wiedzy na temat szczepień, w porównaniu do studentów kierunków niemedycznych.
Badanie przeprowadzone wśród obywateli Ukrainy mieszkających w Polsce (Gańczak i wsp., 2021) wykazało, że respondenci nie zgłaszali trudności w zrozumieniu dokumentacji medycznej dotyczącej szczepień, a komunikacja werbalna z lekarzem POZ nie stanowiła problemu ze względu na podobieństwa językowe.
6.4.2. Postawy wobec szczepień przeciw grypie
Wśród dorosłych pacjentów z astmą (Bigaj i wsp., 2020)116 43% deklarowało, że przynajmniej raz zaszczepiło się przeciw grypie, a 20% deklarowało, że robi to co roku. Najczęściej deklarowanym przez respondentów źródłem informacji na temat szczepień przeciw grypie byli lekarze (47%).
Badanie zrealizowane wśród pacjentów przewlekle chorych w 2015 r. (Nitsch-Osuch i wsp., 2017)117 wykazało, że najwyższy wskaźnik zaszczepienia przeciwko grypie był zgłaszany przez pacjentów z przewlekłymi chorobami płuc (58%), a najniższy przez pacjentów onkologicznych (9%). Chorzy na raka znacząco częściej deklarowali obawy dotyczące bezpieczeństwo szczepionki w porównaniu z pacjentami z innych grup ryzyka (p<0,05).
W badaniu zrealizowanym w 2013 r. wśród pacjentów z cukrzycą (Górska-Ciebiada i wsp., 2015)118 wykazano, że 21,5% regularnie szczepi się przeciw grypie. Szansę na zaszczepienie się przeciw grypie wśród pacjentów z cukrzycą istotnie zwiększały: przyjmowanie większej liczby leków przeciwhiperglikemicznych, większa liczba chorób współistniejących, wyższy dochód pacjentów, zalecenie szczepienia przezlekarza pierwszego kontaktu i lekarza specjalisty.
Badanie zrealizowane wśród pacjentów POZ w Małopolsce (Nessler i wsp., 2014)119 wykazało, że najczęściej wskazywane powody nieszczepienia się przeciw grypie, to dobry stan zdrowia i wynikający z tego brak poczucia potrzeby szczepienia (42,2%), brak wiary w skuteczność szczepionek (28,7%) oraz strach przed ewentualnymi powikłaniami po szczepieniu (18,4%).
Ocena uwarunkowań niskiego poziomu zaszczepienia przeciw grypie w Polsce (Kardas i wsp., 2011)120 wykazała, że najczęstszymi przyczynami niepoddawania się szczepieniom przeciw grypie były dobry stan zdrowia (27,6%), brak wiary w skuteczność szczepień (16,8%), koszt szczepień (9,7%) oraz brak czasu (9,1%). Najczęściej deklarowanym źródłem informacji o szczepieniach przeciwko grypie byli lekarze podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) (46,6%).
Wśród lekarzy POZ (Stefanoff i wsp., 2020)121 regularne szczepienie przeciw grypie co roku deklarowało 62% badanych.
W badaniu przeprowadzonym wśród pracowników sektora ochrony zdrowia w latach 2014–2015 (Kassianos i wsp., 2018)122 wykazano, że gotowość do szczepienia przeciw grypie wzrastała wraz z wiekiem.
Badanie zrealizowane wśród profesjonalistów medycznych w Polsce (Kuchar i wsp., 2017)123 wykazało, że 44,4% badanych znało ogólne zalecenia do szczepień konkretnych grup zawartych w Programie Szczepień Ochronnych (PSO) z 2014 r.
W badaniu zrealizowanym wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (Kałucka i wsp., 2020)124 wykazano, że 51,1% studentów nigdy nie zaszczepiło się przeciw grypie. Szczepienie przeciw grypie częściej deklarowali studenci pochodzący z miast niż studenci pochodzący z obszarów wiejskich (OR:1,52). W kolejnej publikacji tego zespołu badawczego (Kałucka i wsp., 2021)125 wykazano, że 76,0% studentów położnictwa, 69,9% studentów pielęgniarstwa, 69,5% studentów farmacji i 48,9% studentów zdrowia publicznego nigdy nie szczepiło się przeciw grypie. W porównaniu do studentów zdrowia publicznego, studenci pielęgniarstwa i położnictwa prawie dwukrotnie częściej odpowiedzieli poprawnie na pytania dotyczące szczepień przeciw grypie (odpowiednio OR:1,88 i OR:1,84), a studenci farmacji prawie czterokrotnie (OR:3,82) częściej.
W badaniu przeprowadzonym wśród studentów pierwszego i ostatniego roku uczelni medycznych w 2015 r. (Banaszkiewicz i wsp., 2016)126 wykazano, że większa wiedza na temat szczepień przeciw grypie wśród studentów ostatniego roku nie przekładała się na ich większą chęć do poddaniu się szczepieniom.
Badanie zrealizowane wśród słuchaczy uniwersytetu trzeciego wieku (Woźniak-Kosek i wsp., 2015)127 wykazało, że rozpowszechnianie wiedzy na temat szczepień poprzez wykłady na uniwersytetach trzeciego wieku stanowi skuteczną metodę zwiększania świadomości i wiedzy na temat szczepień przeciw grypie.
Wśród nauczycieli szkół podstawowych (Gańczak i wsp., 2019)128 4,7% deklarowało poddanie się szczepieniu przeciw grypie w sezonie 2018/2019. Najczęstszym powodem odmowy szczepienia był brak przekonania co do skuteczności szczepionek (>55% spośród 209 niezaszczepionych) oraz obawy związane z ewentualnymi niepożądanymi odczynami poszczepiennymi (>30%).
Analiza kart szczepień dzieci w wieku 0–18 lat (Kuchar i wsp., 2013)129 wykazała, że w sezonie grypowym 2009–2010 szczepienie przeciw grypie otrzymało 3,1% dzieci, a najczęściej szczepione były dzieci w wieku 2–5 lat.
Analiza danych nt. szczepień w latach 2004–2008 (Nitsch-Osuch i wsp., 2010)130 wykazała, że odsetek dzieci do 5 roku życia zaszczepionych przeciw grypie wahał się od 1% w latach 2007–2008 do 1,9% w 2005 r.
6.4.3. Postawy wobec szczepień przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV)
Wśród uczestników (dziewcząt, ich rodziców oraz pielęgniarek podających szczepionkę) programu szczepień przeciw HPV (Ludwikowska i wsp., 2019)131 59,8% ankietowanych dziewcząt oraz 71,7% ankietowanych rodziców brało udział w organizowanych w ramach programu zajęciach edukacyjnych dotyczących profilaktyki HPV. Wśród rodziców, 39,9% zadeklarowało, że udział w zajęciach pozytywnie wpłynął na ich decyzję dotyczącą zaszczepienia córek, a 46,6% rodziców wyraziło zgodę na szczepienie niezależnie od udziału w zajęciach. Wśród badanych 10,8% nie wyraziło zgody na szczepienie córek z powodu: wątpliwości dot. efektywności szczepionek (56,4%), obaw przed ewentualnymi działaniami niepożądanymi (41,8%), uznania, że ich córki nie znajdują się w grupie ryzyka zakażeniem HPV (3,6%). Gdyby szczepionki nie były refundowane 50,5% rodziców zaszczepiłoby swoje córki.
Badanie zrealizowane wśród kobiet w wieku 19–33 lat (Kotowski i wsp., 2019)132 wykazało, że 81,9% kobiet było świadomych faktu, że zakażenie HPV jest czynnikiem ryzyka raka szyjki macicy. Zaszczepienie przeciw HPV deklarowało 7,2% badanych kobiet. Najczęściej do szczepień przeciw HPV zachęcali rodzice (58,8%), lekarze pediatrzy (15,8%) i lekarze ginekolodzy (6,2%).
Badanie oceniające świadomość rodziców na temat HPV zrealizowane w latach 2013–2014 (Gańczak i wsp., 2018)133 wykazało, że 44,7% rodziców nie słyszało o HPV. Chęć zaszczepienia dorastającego dziecka przeciw HPV wyraziło 85,1% rodziców. Dwie trzecie badanych wskazało, że największy wpływ na decyzję o zaszczepieniu dziecka przeciw HPV miałby lekarz i jego rekomendacja, a 31,5% deklarowało, że decyzję o szczepieniu HPV pozostawia swojemu dziecku.
Badanie zrealizowane wśród uczennic szkół średnich i studentek w latach 2011–2012 (Kamzol i wsp., 2013)134 wykazało, że 91,5% kobiet nie była szczepiona przeciw HPV. Ponadto prawie połowa badanych (47,9%) nie wiedziała, gdzie należy się udać, aby zaszczepić się przeciw HPV.
W badaniu zrealizowanym wśród lekarzy w trakcie specjalizacji w dziedzinie pediatrii, ginekologii i położnictwa lub dermatologii i wenerologii (Smolarczyk i wsp., 2021)135 wykazano, że 50,3% dermatologów, 65,5% ginekologów-położników i 51,2% pediatrów informuje pacjentów na temat możliwości zaszczepienia córek przeciw HPV, a 43,8% dermatologów, 60% ginekologów-położników i 44,6% pediatrów aktywnie zachęca pacjentów do zaszczepienia córek przeciw HPV.
Badanie zrealizowane wśród studentów trzech uczelni wyższych w Łodzi (Jeruzal-Świątecka & Pietruszewska, 2020)136 wykazało, że 81% studentów kierunków medycznych i 55,9% studentów kierunków niemedycznych deklarowało świadomość karcinogennego potencjału wirusa HPV, a 71% studentów kierunków medycznych i 44,7% studentów kierunków niemedycznych było świadomych istnienia szczepionki przeciw HPV.
Badanie zrealizowane wśród lekarzy POZ (Jackowska i wsp., 2015)137 wykazało, że wiedza na temat wirusa HPV i szczepień przeciw HPV była wyższa u kobiet niż u mężczyzn. Ponadto poziom wiedzy na temat szczepienia przeciw HPV był niższy wśród lekarzy pracujących w szpitalach powiatowych niż wśród lekarzy pracujących w szpitalach klinicznych.
6.4.4. Postawy wobec szczepień przeciw COVID-19
W badaniu zrealizowanym w czerwcu 2020 r na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków (Feleszko i wsp., 2021)138 wykazano, że chęć zaszczepienia przeciw COVID-19 deklarowało 37% (31% kobiet i 43% mężczyzn). Wśród osób będących przeciwnikami szczepień przeciw COVID-19 ponad połowa (51%) deklarowała, że ich zdanie nie zmieniłoby się ani przez informacje dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek, ani gdyby za brak szczepienia groziły im wysokie grzywny.
W badaniu zrealizowanym w populacji ogólnej (Rzymski i wsp., 2021)139 po dwóch miesiącach od wprowadzenia pierwszych szczepionek przeciw COVID-19 zaobserwowano, że poziom zaufania do poszczególnych szczepionek przeciw COVID-19 znacząco różnił się w zależności od producentów i rodzajów preparatów – najwyższy poziom akceptacji zaobserwowano w przypadku szczepionek mRNA.
Analiza postaw wobec szczepień przeciw COVID-19 w zależności od płci, wieku i poziomu wykształcenia (Lazarus i wsp., 2020)140 wykazała, że osoby po 50 roku życia istotnie częściej deklarowały chęć zaszczepienia się przeciw COVID-19 w porównaniu do młodszych grup wiekowych. Wśród badanych 44% zadeklarowało, że zaszczepiłoby się przeciw COVID-19, gdyby otrzymało taką prośbę od pracodawcy.
Wyniki badań dotyczących postaw wobec szczepień przeciw COVID-19 jednoznacznie wskazują, że odsetek osób deklarujących chęć zaszczepienia się przeciw COVID-19 istotnie różnił się w zależności od daty prowadzenia badania oraz grupy badanej. Osoby posiadające wykształcenie medyczne istotnie częściej deklarowały gotowość do szczepień przeciw COVID-19 w porównaniu do osób bez wykształcenia medycznego. Wśród czynników społeczno-ekonomicznych największy wpływ na postawy wobec szczepień przeciw COVID-19 miał wiek.
W kolejnym badaniu (Szmyd i wsp., 2021)141 wykazano, że pracownicy systemu opieki zdrowotnej częściej deklarowali chęć zaszczepienia się przeciw COVID-19 w porównaniu do grupy kontrolnej (populacja ogólna). Ponadto grupa kontrolna oraz pracownicy administracyjni częściej deklarowali obawy przed szczepieniem przeciw COVID-19 w porównaniu do lekarzy.
W badaniu zrealizowanym wśród lekarzy odbywających szkolenie specjalizacyjne w dziedzinie okulistyki (Konopińska i wsp., 2021)142 wykazano, że 71,4% deklarowało chęć zaszczepienia się przeciw COVID-19, przy czym odsetek osób deklarujących chęć szczepień przeciw COVID-19 był istotnie wyższy wśród osób posiadający dzieci (82.6% vs 55.6%, p=0.036) oraz osób mieszkających z rodziną/partnerem (72% vs 57%, p=0.310). Główne źródło informacji na temat COVID-19 stanowił Internet (63,5% lekarzy).
Wyniki badania zrealizowanego wśród pacjentów z chorobą nowotworową (Brodziak i wsp., 2021)143 wykazały, że 2/3 pacjentów onkologicznych deklarowało chęć zaszczepienia się przeciw COVID-19, 26,8% badanych rozmawiało z lekarzem rodzinnym na temat szczepień przeciw COVID-19, a 43,6% pytało lekarza onkologa o szczepienie przeciw COVID-19.
Dostępne w piśmiennictwie naukowym dane na temat wiedzy i postaw poszczególnych grup społecznych na temat szczepień ochronnych nie pozwalają na sformułowanie jednoznacznych wniosków. Metodologia analizowanych badań, w tym: dobór grupy badanej (często ograniczony do lokalnej społeczności danej uczelni, przychodni, szpitala), brak reprezentatywności próby w przypadku większości badań, różne punkty końcowe, różne narzędzia badawcze i różne pytania użyte do oceny postaw wobec szczepień, uniemożliwiają porównywanie postaw wobec szczepień pomiędzy poszczególnymi badaniami, jak również analizę zmiany postaw wobec szczepień w czasie.
Relatywnie niewielka liczba publikacji na temat postaw wobec szczepień (łącznie 57 publikacji spełniających kryteria włączenia z 158 zidentyfikowanych przy użyciu szerokiego zakresu słów kluczowych) może wskazywać, że temat postaw wobec szczepień nie stanowił priorytetu badawczego wśród naukowców w Polsce. Połowa publikacji na temat szczepień powstała w latach 2019–2021, czyli po ogólnopolskiej debacie na temat obowiązku szczepień w Polsce (listopad 2018 r.) oraz po wybuchu pandemii COVID-19 i wprowadzeniu powszechnych szczepień przeciw COVID-19.
Dominującym tematem prac badawczych na temat postaw wobec szczepień w Polsce było szczepienie przeciw grypie, co może wynikać z tego, że przed wybuchem pandemii COVID-19 debata na temat szczepień dorosłych ograniczała się do szczepień przeciw grypie. Pomimo tego mniej niż 5% Polaków szczepi się przeciw grypie. Publikacje dotyczące postaw różnych grup społecznych wobec szczepień przeciw grypie wskazują, że dominującą rolę w ich promocji odgrywają lekarze POZ a najwyższe odsetki zaszczepionych przeciw grypie (oprócz personelu medycznego) obserwuje się w grupie osób przewlekle chorych (zwłaszcza z chorobami układu oddechowego). Zidentyfikowane postawy wobec szczepień przeciw grypie (zwłaszcza dotyczące skuteczności i bezpieczeństwa szczepionek) wskazują, na potrzebę dalszego prowadzenia działań edukacyjne w tym zakresie.
Na uwagę zasługuje fakt, że na tle dostępnych danych naukowych liczba publikacji dotyczących szczepień przeciw HPV wydaje się być znacząca. Co istotne, z uwagi na realizację nowych programów polityki zdrowotnej i zwiększenie dostępu do szczepień przeciw HPV, w przypadku tych preparatów można spodziewać się dynamicznych zmian w postawach społecznych wobec szczepień, z uwagi na zwiększenie świadomości społecznej na temat szczepień przeciw HPV i możliwości refundacyjnych, wynikających z wprowadzenia Narodowej Strategii Onkologicznej.
Na rozwój prac badawczych na temat postaw wobec szczepień istotnie wpłynęła pandemia COVID-19. Do kwietnia 2021 r. opublikowano kilka prac dotyczących postaw Polaków wobec szczepień przeciw COVID-19. Można przypuszczać, że z uwagi na dynamiczny rozwój sytuacji pandemicznej oraz intensywne działania komunikacyjne w zakresie Narodowego Programu Szczepień przeciw COVID-19, postawy Polaków wobec szczepień przeciw COVID-19 będą ulegać zmianie, a liczba publikacji na ten temat będzie się istotnie zwiększać.
Z perspektywy budowania zaufania do szczepień ochronnych najwyższą wagę należy przypisać publikacjom dotyczącym postaw rodziców wobec szczepień dzieci, jak również postaw poszczególnych grup społecznych wobec bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek i zasadności szczepień. Obecnie dostępne dane naukowe z uwagi na różnice w zastosowanej metodologii badania (a w szczególności dobór próby i użyty kwestionariusz badawczy) nie pozwalają na dokonywanie prostych porównań postaw wobec szczepień w Polsce w poszczególnych latach. Dostępne dane naukowe nie pozwalają również na jednoznaczną identyfikację grup społeczno-ekonomicznych, które istotnie częściej wykazują negatywne postawy wobec szczepień. Na uwagę zasługuje relatywnie wysoka świadomość istnienia ruchu antyszczepionkowego i jego działalności. Pomimo faktu, że zdecydowana większość Polaków uważa szczepienia za bezpieczne i skuteczne, to odsetek osób deklarujących błędne przekonania wobec szczepień (zwłaszcza w zakresie potencjalnych skutków ubocznych szczepień) należy uznać za istotny i niepokojący. Niezależnie od zastosowanej metodologii badania, dla dominującej części Polaków, lekarze a zwłaszcza lekarze POZ, stanowią główne i najbardziej wiarygodne źródło informacji na temat szczepień, co powinno być wykorzystane podczas realizacji działań mających na celu budowę zaufania do szczepień.
Należy wdrożyć działania mające na celu regularną analizę postaw Polaków wobec szczepień poprzez zastosowanie metodologii umożliwiającej porównywanie danych pomiędzy poszczególnymi edycjami badania oraz reprezentatywności próby, co umożliwi wnioskowanie na temat całej populacji w Polsce.
Do opracowania kwestionariusza badawczego należy rozważyć użycie narzędzi badawczych dostępnych w Raporcie Technicznym pt. „Catalogue of interventions addressing vaccine hesitancy” opublikowanym w kwietniu 2017 r. przez Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (proponowany zestaw pytań przedstawiono w Rozdziale 11).
Badaniami dotyczącymi postaw wobec szczepień należy objąć w szczególności:
• rodziców dzieci w wieku do 18 roku życia (szczepienia obowiązkowe wg PSO, szczepienia przeciw HPV),
• populację ogólną (nastroje społeczne wobec szczepień, postrzeganie bezpieczeństwa i skuteczności szczepień, vaccine hesitancy, szczepienia przeciw grypie),
• lekarzy i pielęgniarki (poziom wiedzy na temat szczepień i zaufanie do szczepień).
Należy rozważyć przeprowadzenie badań wśród osób z chorobami przewlekłymi (szczepienia przeciw grypie) i uczniów (szczepienia przeciw HPV).
Istotne wsparcie epidemiologicznych badań przekrojowych mogą stanowić badania jakościowe realizowane wśród osób wykazujących postawy negatywne lub wahające się wobec szczepień.
100 Pisaniak P, Konarska M, Tarczon A, Stawowy B, Bejster K, Piórek W, Mędrzycka-Dąbrowska W, Ozga D. Mothers’ Opinions on Vaccinations and Penal Responsibility for Vaccination Avoidance in Nine Selected European Countries: Findings from a Cross-Sectional Survey. Risk Manag Healthc Policy. 2021;14:1241–1254.
101 Talarek E, Chazan M, Winiarska P, Dembiński Ł, Sobierajski T, Banaszkiewicz A. How attitudes towards vaccination change in the face of an outbreak. Hum Vaccin Immunother. 2021;17(3):805–809.
102 Kraśnicka J, Krajewska-Kułak E, Klimaszewska K, Cybulski M, Guzowski A, Lewko J, Łukaszuk C, Kowalczuk K, Doroszkiewicz H, Baranowska A, Krajewska-Ferishah K, Rolka H, Kułak W. The impact of parents’ health behaviours on their preferences regarding vaccinations in Bialystok, Poland. BMC Pediatr. 2020;20(1):354.
103 Braczkowska B, Kowalska M, Barański K, Gajda M, Kurowski T, Zejda JE. Parental Opinions and Attitudes about Children’s Vaccination Safety in Silesian Voivodeship, Poland. Int J Environ Res Public Health. 2018;15(4):756.
104 Kowalska M, Gajda M, Barański K, Braczkowska B. Sources of parental knowledge about the safety of vaccinations in Poland. Health Promot Int. 2019;34(6):1191–1199.
105 Barański K, Gajda M, Braczkowska B, Kowalska M. Parental Declaration of Adverse Event Following Immunization in a Cross-Sectional Study in Poland. Int J Environ Res Public Health. 2019;16(20):4038.
106 Mrożek-Budzyn D, Kiełtyka A, Mróz E. Opinions about vaccination among mothers who delivered newborns in two hospitals in Krakow and Myślenice. Przegl Epidemiol. 2016;70(3):471–478.
107 Mrożek-Budzyn D, Kiełtyka A, Majewska R, Mróz E. What mother know about vaccine preventable diseases? Przegl Epidemiol. 2017;71(4):595–602.
108 Rogalska J, Augustynowicz E, Gzyl A, Stefanoff P. Postawy rodziców wobec szczepień ochronnych w Polsce. Przegl Epidemiol. 2010;64(1):91–7.
109 Rogalska J, Augustynowicz E, Gzyl A, Stefanoff P. Źródła informacji oraz wiedza rodziców na temat szczepień ochronnych w Polsce. Przegl Epidemiol. 2010;64(1):83–90. Polish.
110 Czajka H, Czajka S, Biłas P, Pałka P, Jędrusik S, Czapkiewicz A. Who or What Influences the Individuals’ Decision-Making Process Regarding Vaccinations? Int J Environ Res Public Health. 2020 21;17(12):4461.
111 Furman FM, Zgliczyński WS, Jankowski M, Baran T, Szumowski Ł, Pinkas J. The State of Vaccine Confidence in Poland: A 2019 Nationwide Cross-Sectional Survey. Int J Environ Res Public Health. 2020;17(12):4565.
112 Włodarska A, Gujski M, Pinkas J, Raciborski F. The influence of socio-demographic characteristics on attitudes towards prophylactic vaccination in Poland. Int J Occup Med Environ Health. 2021;34(1):121–132.
113 Duplaga M. The Acceptance of Key Public Health Interventions by the Polish Population Is Related to Health Literacy, But Not eHealth Literacy. Int J Environ Res Public Health. 2020;17(15):5459.
114 Brodziak A, Sigorski D, Osmola M, Wilk M, Gawlik-Urban A, Kiszka J, Machulska-Ciuraj K, Sobczuk P. Attitudes of Patients with Cancer towards Vaccinations-Results of Online Survey with Special Focus on the Vaccination against COVID-19. Vaccines (Basel). 2021;9(5):411.
115 Zarobkiewicz MK, Zimecka A, Zuzak T, Cieślak D, Roliński J, Grywalska E. Vaccination among Polish university students. Knowledge, beliefs and anti-vaccination attitudes. Hum Vaccin Immunother. 2017;13(11):2654–2658.
116 Bigaj J, Czaicki N, Zielonka TM. Factors Affecting Influenza Vaccination Rate in Adults with Asthma. Adv Exp Med Biol. 2020;1279:101–111.
117 Nitsch-Osuch A, Gołębiak I, Wyszkowska D, Rosińska R, Kargul L, Szuba B, Tyszko P, Brydak LB. Influenza Vaccination Coverage Among Polish Patients with Chronic Diseases. Adv Exp Med Biol. 2017;968:19–34.
118 Gorska-Ciebiada M, Saryusz-Wolska M, Ciebiada M, Loba J. Pneumococcal and seasonal influenza vaccination among elderly patients with diabetes. Postepy Hig Med Dosw (Online). 2015;69:1182–9.
119 Nessler K, Krztoń-Królewiecka A, Chmielowiec T, Jarczewska D, Windak A. Determinants of influenza vaccination coverage rates among primary care patients in Krakow, Poland and the surrounding region. Vaccine. 2014;32(52):7122–7.
120 Kardas P, Zasowska A, Dec J, Stachurska M. Reasons for low influenza vaccination coverage: cross-sectional survey in Poland. Croat Med J. 2011;52(2):126–33.
121 Stefanoff P, Mamelund SE, Robinson M, Netterlid E, Tuells J, Bergsaker MA, Heijbel H, Yarwood J; VACSATC working group on standardization of attitudinal studies in Europe. Tracking parental attitudes on vaccination across European countries: The Vaccine Safety, Attitudes, Training and Communication Project (VACSATC). Vaccine. 2010;28(35):5731–7.
122 Kassianos G, Kuchar E, Nitsch-Osuch A, Kyncl J, Galev A, Humolli I, Falup-Pecurariu O, Thomson A, Klein C, Vallée-Tourangeau G. Motors of influenza vaccination uptake and vaccination advocacy in healthcare workers: A comparative study in six European countries. Vaccine. 2018;36(44):6546–6552.
123 Kuchar E, Ludwikowska K, Antczak A, Nitsch-Osuch A. Healthcare Professionals’ Knowledge of Influenza and Influenza Vaccination: Results of a National Survey in Poland. Adv Exp Med Biol. 2018;1039:19–27.
124 Kałucka S, Dziankowska-Zaborszczyk E, Grzegorczyk-Karolak I, Głowacka A. A Comparison of the Attitudes to Influenza Vaccination Held by Nursing, Midwifery, Pharmacy, and Public Health Students and Their Knowledge of Viral Infections. Vaccines (Basel). 2020;8(3):516.
125 Kałucka S, Głowacka A, Dziankowska-Zaborszczyk E, Grzegorczyk-Karolak I. Knowledge, Beliefs and Attitudes towards the Influenza Vaccine among Future Healthcare Workers in Poland. Int J Environ Res Public Health. 2021;18(4):2105.
126 Banaszkiewicz A, Talarek E, Śliwka J, Kazubski F, Małecka I, Stryczyńska-Kazubska J, Dziubak W, Kuchar E. Awareness of Influenza and Attitude Toward Influenza Vaccination Among Medical Students. Adv Exp Med Biol. 2016;934:83–8.
127 Woźniak-Kosek A, Kosek J, Rapiejko P. Compliance with Vaccination Against Influenza Among the Elderly. Adv Exp Med Biol. 2015;857:79–85.
128 Ganczak M, Kalinowski P, Drozd-Dąbrowska M, Biesiada D, Dubiel P, Topczewska K, Molas-Biesiada A, Oszutowska-Mazurek D, Korzeń M. School life and influenza immunization: A cross-sectional study on vaccination coverage and influencing determinants among Polish teachers. Vaccine. 2020;38(34):5548–5555.
129 Kuchar E, Nitsch-Osuch A, Zycinska K, Miskiewicz K, Szenborn L, Wardyn K. Influenza immunization rates in children and teenagers in Polish cities: conclusions from the 2009/2010 season. Adv Exp Med Biol. 2013;755:243–9.
130 Nitsch-Osuch A, Kuchar E, Zycinska K, Topczewska-Cabanek A, Gyrczuk E, Wardyn K. Influenza vaccine coverage among children under the age of 5 years in Poland during 2004–2008. Eur J Med Res. 2010 Nov 4;15 Suppl 2(Suppl 2):102–4.
131 Ludwikowska KM, Biela M, Szenborn L. HPV vaccine acceptance and hesitancy – lessons learned during 8 years of regional HPV prophylaxis program in Wroclaw, Poland. Eur J Cancer Prev. 2020 Jul;29(4):346–349.
132 Kotowski A, Kotowska M, Warzyszyńska A, Szymusik I, Kosińska-Kaczyńska K, Fal AM. Cervical cancer – causes and prevention of hpv infections in the opinions of young polish women: a cross-sectional survey. Wiad Lek. 2019;72(3):327–335.
133 Ganczak M, Owsianka B, Korzeń M. Factors that Predict Parental Willingness to Have Their Children Vaccinated against HPV in a Country with Low HPV Vaccination Coverage. Int J Environ Res Public Health. 2018;15(4):645.
134 Kamzol W, Jaglarz K, Tomaszewski KA, Puskulluoglu M, Krzemieniecki K. Assessment of knowledge about cervical cancer and its prevention among female students aged 17–26 years. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2013;166(2):196–203.
135 Smolarczyk K, Pieta W, Majewski S. Assessment of the State of Knowledge about HPV Infection and HPV Vaccination among Polish Resident Doctors. Int J Environ Res Public Health. 2021;18(2):551.
136 Jeruzal-Świątecka J, Pietruszewska W. Awareness of Human Papillomavirus and Its Oncogenic Potential in Head and Neck Cancer among Students: Still More Questions than Answers. Int J Environ Res Public Health. 2020;17(22):8667.
137 Jackowska J, Bartochowska A, Karlik M, Wichtowski M, Tokarski M, Wierzbicka M. The Knowledge of the Role of Papillomavirus-Related Head and Neck Pathologies among General Practitioners, Otolaryngologists and Trainees. A Survey-Based Study. PLoS One. 2015;10(10):e0141003.
138 Feleszko W, Lewulis P, Czarnecki A, Waszkiewicz P. Flattening the Curve of COVID-19 Vaccine Rejection-An International Overview. Vaccines (Basel). 2021;9(1):44.
139 Rzymski P, Zeyland J, Poniedziałek B, Małecka I, Wysocki J. The Perception and Attitudes toward COVID-19 Vaccines: A Cross-Sectional Study in Poland. Vaccines (Basel). 2021;9(4):382.
140 Lazarus JV, Wyka K, Rauh L, Rabin K, Ratzan S, Gostin LO, Larson HJ, El-Mohandes A. Hesitant or Not? The Association of Age, Gender, and Education with Potential Acceptance of a COVID-19 Vaccine: A Country-level Analysis. J Health Commun. 2020;25(10):799–807.
141 Szmyd B, Karuga FF, Bartoszek A, Staniecka K, Siwecka N, Bartoszek A, Błaszczyk M, Radek M. Attitude and Behaviors towards SARS-CoV-2 Vaccination among Healthcare Workers: A Cross-Sectional Study from Poland. Vaccines (Basel). 2021;9(3):218.
142 Konopińska J, Obuchowska I, Lisowski Ł, Dub N, Kozera M, Rękas M. Intention to Get COVID-19 Vaccinations among Ophthalmology Residents in Poland: A Cross-Sectional Survey. Vaccines (Basel). 2021;9(4):371.
143 Brodziak A, Sigorski D, Osmola M, Wilk M, Gawlik-Urban A, Kiszka J, Machulska-Ciuraj K, Sobczuk P. Attitudes of Patients with Cancer towards Vaccinations-Results of Online Survey with Special Focus on the Vaccination against COVID-19. Vaccines (Basel). 2021;9(5):411.