dr n. o zdr. Wojciech S. Zgliczyński
5. Postawy Polaków wobec szczepień ochronnych
Postawy obywateli Polski wobec szczepień ochronnych były analizowane w oparciu o wyniki badań prowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej na reprezentatywnych próbach pełnoletnich mieszkańców Polski. Badania przeprowadzano w regularnych odstępach czasu, co zapewnia porównywalność danych.
5.1. Dynamika odmów szczepień ochronnych w Polsce
W 2019 r. w ramach szczepień obowiązkowych w grupie dzieci i młodzieży w wieku 0–19 lat zaszczepiono niecałe 95% populacji. Odsetek osób objętych szczepieniami na wybrane choroby różnił się ze względu na województwa i rodzaje szczepień, nie zmieniało to jednak ogólnie pozytywnego obrazu sytuacji.
Liczba osób uchylających się od szczepień była w Polsce stosunkowo niska, ale w ostatnich latach dynamicznie rośnie. Do 2009 r. utrzymywała się na stabilnym poziomie. O ile w 2010 r. wynosiła 3 437 osób, to w 2019 r. było to już 48 609 osób, czyli aż 14 razy więcej. (w okresie od 1 stycznia do 31 października 2020 r odnotowano 50 088 uchylających się od szczepień) Liczby te różniły się wyraźnie pomiędzy województwami, i tak np. w 2019 r. wskaźnik ogólny odmów szczepień wynosił 6,6 na 1000 osób w wieku 0–19 lat, i wahał się od 1,6 w województwie podlaskim do 11,8 w województwie pomorskim97.
Rycina 1. Liczba osób uchylających się od szczepień w Polsce w latach 2003–2019
Źródło: opracowanie na podstawie corocznych raportów NIZP-PZH pt. Szczepienia ochronne w Polsce
Należy podkreślić, że wzrost liczby osób nieobjętych obowiązkowymi szczepieniami wywołuje niekorzystne skutki zdrowotne w postaci wzrostu zachorowań na choroby zakaźne oraz wzrost liczby ciężkich powikłań po przechorowaniu, które mogą być w wielu przypadkach nieodwracalne. Zaczepienie jak największej części populacji i tym samym osiągnięcie odporności zbiorowiskowej98 jest o tyle istotne, że nie wszystkie osoby mogą, wskutek istnienia przeciwwskazań medycznych poddawać się szczepieniom ochronnym. Wśród przeciwwskazań do podania szczepionki wymieniane są m.in. wrodzone i nabyte niedobory odporności, zbyt krótki odstęp od podania innej szczepionki, reakcja anafilaktyczna po poprzedniej dawce szczepionki, bądź reakcja anafilaktyczna na substancje wchodzące w skład szczepionki i przyjmowanie leków immunosupresyjnych. Ponadto niektóre osoby pomimo poddania się szczepieniu nie wytwarzają odporności poszczepiennej.
5.2. Analiza wyników badań opinii społecznej w zakresie szczepień ochronnych
Szczepienia ochronne, szczególnie w ostatnim czasie, stały się jednym z istotnych tematów poruszanych w mediach. Przed pandemią COVID-19 debata publiczna na temat szczepień skupiała się na kwestiach dotyczących obowiązkowych szczepień dzieci i młodzieży. Temperatura tej debaty była stosunkowo niska, jednak w ostatnich latach wraz ze wzmożeniem aktywności ruchów antyszczepionkowych, którego kumulacją było procedowanie w 2018 r. przez Sejm RP projektu ustawy znoszącej obowiązek szczepień, a także falą zachorowań na odrę wśród osób niezaszczepionych, wyraźnie wzrosła. Wraz z wprowadzeniem dobrowolnych szczepień przeciw COVID-19, szczepienia stały się głównym tematem poruszanym przez media, a debata ta siłą rzeczy skoncentrowała się głównie na szczepieniach osób dorosłych, do czasu kiedy podjęto decyzję o rozpoczęciu szczepień w grupie dzieci od 12 roku życia.
Zaszczepienie przeciw COVID-19 jak największej części populacji jest warunkiem koniecznym, który musi być spełniony, żeby uniknąć kolejnych paraliżujących życie społeczne i gospodarcze lockdownów, wymusza szczególną dbałość o jakość tej debaty.
5.2.1. Stosunek do szczepień ochronnych dzieci
Według wyników badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej na przełomie grudnia i listopada 2018 r. stosunek do szczepień ochronnych dzieci był pozytywny. Warto podkreślić, że CBOS podobne badania prowadził również w 2013 r i 2017 r. a wyniki uzyskane w 2018 r. pokazywały bardzo wyraźną poprawę nastawienia Polaków do szczepień ( Tabela 1). Szczególnie duże pozytywne zmiany postaw nastąpiły pomiędzy 2017 r. i 2018 r., co może być tłumaczone m.in. wspomnianą debatą na temat szczepień prowadzoną w związku z procedowanym w Sejmie RP projektem ustawy znoszącej obowiązek szczepień ochronnych, który został ostatecznie odrzucony w listopadzie 2018 r., a także niepokojące opinię publiczną doniesienia o fali zachorowań na odrę wśród osób niezaszczepionych.
Tabela 1. Wyniki badań CBOS na temat stosunku do szczepień ochronnych dzieci.
Rok badania |
Zdecydowanie się zgadzam |
Raczej się zgadzam |
Raczej się nie zgadzam |
Zdecydowanie się nie zgadzam |
Trudno powiedzieć |
Szczepienia są najskuteczniejszym sposobem ochrony dzieci przed poważnymi chorobami |
|||||
2013 |
37% |
42% |
7% |
1% |
13% |
2017 |
45% |
41% |
6% |
1% |
7% |
2018 |
57% |
36% |
3% |
1% |
3% |
Ogólnie rzecz biorąc, szczepienie dzieci powoduje więcej dobrego niż złego |
|||||
2013 |
41% |
38% |
8% |
3% |
10% |
2017 |
45% |
40% |
6% |
1% |
8% |
2018 |
55% |
35% |
4% |
2% |
4% |
Szczepionki dla dzieci są bezpieczne |
|||||
2013 |
25% |
49% |
9% |
1% |
16% |
2017 |
22% |
51% |
8% |
2% |
17% |
2018 |
31% |
55% |
4% |
1% |
9% |
Szczepienia są promowane nie dlatego, że są rzeczywiście potrzebne, lecz dlatego, że leży to w interesie koncernów farmaceutycznych |
|||||
2013 |
10% |
30% |
28% |
11% |
21% |
2017 |
9% |
22% |
30% |
20% |
19% |
2018 |
6% |
16% |
41% |
25% |
12% |
Szczepienia dla dzieci mogą wywoływać u nich poważne zaburzenia rozwojowe, np. autyzm |
|||||
2013 |
5% |
16% |
29% |
12% |
38% |
2017 |
5% |
17% |
29% |
16% |
33% |
2018 |
4% |
14% |
37% |
22% |
23% |
Źródło: Komunikat z badań CBOS, Stosunek do szczepień ochronnych dzieci, 9/2019.
W 2018 r. badani w zdecydowanej większości uważali, że szczepienia są najskuteczniejszym sposobem ochrony dzieci przed poważnymi chorobami (93%), uważali także, że szczepienia dzieci powodują więcej dobrego niż złego (90%), a szczepionki są bezpieczne (86%).
Poglądy sceptyczne wobec szczepień, wyrażające się w takich stwierdzeniach jak np. „szczepionki promowane są nie dlatego, że są potrzebne, lecz dlatego, że leży to w interesie koncernów farmaceutycznych” oraz „szczepionki dla dzieci mogą wywołać poważne zaburzenia rozwojowe”, podzielała wyraźna mniejszość respondentów – odpowiednio 22% i 18%. Nie znaczy to jednak, że takie poglądy można bagatelizować. Wprost przeciwnie. Sytuacja, kiedy około jedna piąta respondentów wyraża poglądy sceptyczne wobec szczepień, stanowi nie tylko poważny sygnał ostrzegawczy, ale wręcz wymaga podjęcia działań zaradczych.
Według wyników badań CBOS zdecydowana większość respondentów (87%) w 2018 r. uważała, że szczepienia ochronne przeciw najgroźniejszym chorobom zakaźnym powinny być obowiązkowe, a rodzice mogą decydować tylko o ewentualnych szczepieniach dodatkowych. Zarazem co dziesiąta osoba (9%) było zdania, że żadne szczepienia ochronne nie powinny być obowiązkowe, a o zaszczepieniu bądź niezaszczepieniu dziecka powinni decydować wyłącznie rodzice.
Prowadzone przez CBOS analizy odpowiedzi wskazują, że opinie na temat szczepień są mało zróżnicowane społecznie. We wszystkich analizowanych grupach społeczno-demograficznych zdecydowana większość respondentów uważała, że szczepienia są najskuteczniejszym sposobem ochrony dzieci przed poważnymi chorobami, są bezpieczne, a szczepienie dzieci powoduje więcej dobrego niż złego.
Osoby podważające zaufanie od szczepień często używają argumentów mających wskazywać na rzekomy spisek firm farmaceutycznych lub rzekomy wpływ szczepień na rozwój autyzmu. Pogląd, że szczepienia promowane są głównie dlatego, że leży to w interesie koncernów farmaceutycznych, był bardziej zróżnicowany społecznie ( Tabela 2). Z tym poglądem częściej niż reszta zgadzali się respondenci w wieku 45–54 lata (26%), mieszkańcy miast od 20 tys. do niespełna 100 tys. mieszkańców (28%), ankietowani z wykształceniem zasadniczym zawodowym (27%), o dochodach per capita od 1300 zł do 1799 zł (28%), a uwzględniając kwestie światopoglądowe – badani identyfikujący się z prawicą (28%). Natomiast częściej niż inni z przekonaniem tym nie zgadzały się osoby w wieku 25–34 lata (72%), absolwenci wyższych uczelni (76%), respondenci o najwyższych dochodach per capita (78%) oraz badani o lewicowych poglądach politycznych (75%).
Tabela 2. Postawy wobec szczepień: wiara w teorie spiskowe „szczepienia jako spisek firm farmaceutycznych”.
Obecnie można spotkać się z różnymi opiniami na temat szczepień. Czy zgadza się Pan(i), czy też nie zgadza z następującymi stwierdzeniami? Szczepienia są promowane nie dlatego, że są rzeczywiście potrzebne, lecz dlatego, że leży to w interesie koncernów farmaceutycznych? |
||||
Zgadzam się |
Nie zgadzam się |
Trudno powiedzieć |
||
Wiek |
18–24 |
15% |
69% |
16% |
25–34 |
23% |
72% |
5% |
|
35–44 |
22% |
67% |
11% |
|
45–54 |
26% |
65% |
9% |
|
55–64 |
20% |
68% |
11% |
|
65 lat i więcej |
23% |
56% |
21% |
|
Miejsce zamieszkania |
Wieś |
22% |
64% |
14% |
Miasto do 19999 |
21% |
62% |
17% |
|
20 000–99 999 |
28% |
64% |
8% |
|
100 000–499 999 |
14% |
80% |
6% |
|
500 000 i więcej |
23% |
59% |
18% |
|
Wykształcenie |
Podstawowe/gimnazjalne |
22% |
54% |
24% |
Zasadnicze zawodowe |
27% |
62% |
12% |
|
Średnie |
20% |
67% |
12% |
|
Wyższe |
19% |
76% |
5% |
|
Dochody na jedną osobę |
Do 899 zł |
23% |
62% |
15% |
Od 900 zł do 1299 zł |
18% |
69% |
13% |
|
Od 1300 zł do 1799 zł |
28% |
61% |
10% |
|
Od 1800 zł do 2499 zł |
22% |
67% |
11% |
|
2500 zł i więcej |
17% |
78% |
4% |
|
Poglądy polityczne |
Lewica |
18% |
75% |
7% |
Centrum |
21% |
67% |
12% |
|
Prawica |
28% |
62% |
11% |
|
Trudno powiedzieć |
19% |
62% |
19% |
Źródło: Komunikat z badań CBOS, Stosunek do szczepień ochronnych dzieci, 9/2019.
Pogląd o istnieniu związku szczepień z poważnymi zaburzeniami rozwojowymi również był zróżnicowany społecznie ( Tabela 3). Najczęściej ten pogląd negowali najmłodsi respondenci (73%), absolwenci wyższych uczelni (67%), badani o najwyższych dochodach per capita (67%) oraz osoby identyfikujący się z lewicą (70%).
Tabela 3. Postawy wobec szczepień: wiara w fałszywe informacje na temat skutków ubocznych szczepień: szczepienia jako przyczyna autyzmu.
Obecnie można spotkać się z różnymi opiniami na temat szczepień. Czy zgadza się Pan(i), czy też nie zgadza z następującymi stwierdzeniami? Szczepionki dla dzieci mogą wywoływać u nich poważne zaburzenia rozwojowe, np. autyzm |
||||
Zgadzam się |
Nie zgadzam się |
Trudno powiedzieć |
||
Wiek |
18–24 |
13% |
73% |
14% |
25–34 |
20% |
64% |
16% |
|
35–44 |
23% |
59% |
18% |
|
45–54 |
20% |
59% |
21% |
|
55–64 |
13% |
61% |
26% |
|
65 lat i więcej |
15% |
50% |
35% |
|
Wykształcenie |
Podstawowe/gimnazjalne |
16% |
51% |
34% |
Zasadnicze zawodowe |
15% |
56% |
29% |
|
Średnie |
19% |
61% |
19% |
|
Wyższe |
19% |
67% |
14% |
|
Dochody na jedną osobę |
Do 899 zł |
16% |
60% |
23% |
Od 900 zł do 1299 zł |
9% |
62% |
29% |
|
Od 1300 zł do 1799 zł |
22% |
59% |
19% |
|
Od 1800 zł do 2499 zł |
19% |
58% |
22% |
|
2500 zł i więcej |
20% |
67% |
13% |
|
Poglądy polityczne |
Lewica |
14% |
70% |
16% |
Centrum |
18% |
62% |
20% |
|
Prawica |
20% |
55% |
24% |
|
Trudno powiedzieć |
17% |
54% |
29% |
Źródło: Komunikat z badań CBOS, Stosunek do szczepień ochronnych dzieci, 9/2019.
5.2.2. Stosunek do szczepień przeciw grypie
Wiele o stosunku do szczepień mówi stosunek do szczepień zalecanych, w szczególności szczepień przeciw grypie.
Prowadzone w latach 2013, 2016 i 2020 przez CBOS badania są spójne z raportami na temat szczepień w populacji i pokazują niski odsetek osób, które poddają się szczepieniom przeciw grypie.
Badania przeprowadzone przez CBOS w listopadzie 2020 r., a więc na początku sezonu grypowego wykazały, że przeciw grypie zaszczepiło się 6% populacji, zarazem 14% osób deklarowało samą chęć zaszczepienia. W porównaniu do badań z 2013 r. i 2016 r. o ok. 7 punktów procentowych wzrósł odsetek osób deklarujących chęć zaszczepienia, przy czym odsetek zaszczepionych pozostał bez zmian ( Tabela 4).
Tabela 4. Postawy wobec szczepień przeciw grypie.
Rok badania |
Odsetek badanych deklarujących, że nie szczepili się i nie zamierzają się zaszczepić przeciw grypie |
Odsetek badanych deklarujących chęć zaszczepienia się przeciw grypie |
Odsetek badanych zaszczepionych przeciw grypie |
2013/2014 |
87% |
6% |
7% |
2016/2017 |
87% |
7% |
6% |
2020/2021 |
81% |
14% |
6% |
Źródło: Komunikat z badań CBOS, Stosunek do szczepień przeciw grypie, 154/2020
Osoby, które w sezonie 2020/2021 zaszczepiły się przeciwko grypie, to najczęściej najstarsze osoby – w wieku 65 lat i więcej (10%), o dochodach per capita w gospodarstwie domowym wynoszących od 2000 zł do 2999 zł (10%) i absolwenci wyższych uczelni (8%). Plany zaszczepienia się częściej niż pozostali deklarowali najstarsi ankietowani – w wieku 65 lat i więcej (19%), mieszkańcy największych miast (21%), osoby najlepiej i najgorzej wykształcone (17% absolwentów wyższych uczelni i 16% respondentów z wykształceniem podstawowym/gimnazjalnym), a także osoby z gospodarstw domowych o najwyższych i najniższych dochodach per capita (20% badanych z gospodarstw). W kontekście pandemii COVID-19 istotnym jest, że osoby które w sezonie 2020/2021 zaszczepiły się przeciwko grypie bądź zamierzały to zrobić, w zdecydowanej większości skłonne były zaszczepić się przeciw COVID-19.
5.2.3. Stosunek do szczepień przeciw COVID-19
Na szczególną uwagę zasługują wyniki prowadzonych przez CBOS regularnie na grupie reprezentatywnej dla pełnoletnich mieszkańców Polski badań na temat stosunku do szczepień przeciw COVID-1999 ( Tabela 5).
Tabela 5. Stosunek do sczepień przeciw COVID-19 w 2021 r.
Miesiąc |
Czy ciał(a)by Pan(i) zaszczepić się przeciw COVID-19? |
||||||
Już się zaszczepiłem |
Zdecydowanie tak |
Raczej tak |
Raczej nie |
Zdecydowanie nie |
Trudno powiedzieć |
Raczej nie |
|
I |
1% |
33% |
23% |
14% |
16% |
13% |
30% |
II |
3% |
34% |
21% |
15% |
18% |
9% |
33% |
III |
7% |
35% |
20% |
14% |
18% |
6% |
32% |
IV |
21% |
27% |
17% |
13% |
17% |
5% |
30% |
V |
36% |
19% |
14% |
11% |
14% |
6% |
26% |
VI |
52% |
9% |
9% |
10% |
16% |
4% |
26% |
Źródło: Raporty z badań prowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej.
Badania przeprowadzone w czerwcu 2021 r wskazały, że już ponad połowa dorosłych osób (52%) zaszczepiła się przeciw COVID-19 przynajmniej jedną dawką, a blisko jedna piąta ankietowanych (18%) chciałoby się zaszczepić. Jedna czwarta respondentów (26%) zadeklarowała, że nie ma zamiaru się zaszczepić. Zarazem jedynie co dwudziesta osoba nie miała sprecyzowanego zdania w tej sprawie (4%).
Osoby, które deklarują poddanie się szczepieniu, ale nie zapisały się na konkretny termin, motywowały to brakiem czasu (21%), przebyciem COVID-19 (18%), zamiarem zaszczepienia się w późniejszym terminie (17%), obawami o powikłania (16%), stanem zdrowia, który jest przeciwwskazaniem do szczepień (10%), trudnościami z zapisaniem się na szczepienie (10%), ciążą, karmieniem piersią (4%), brakiem punktu szczepień w pobliżu (3%).
Wyniki badań CBOS wskazują na pilną potrzebę działań, które doprowadziłyby do ograniczenia sceptycyzmu wobec szczepień ochronnych, wskazują też na jakich grupach te działania powinny zostać skoncentrowane. Odsetek osób deklarujących niechęć wobec szczepień pozostaje stabilnie wysoki, co wskazywałoby, że działania podejmowane do tej pory mają ograniczoną skuteczność.
Na szczególną uwagę zasługują bardzo istotne dysproporcje w odsetku zaszczepionych mieszkańców nie tylko pomiędzy dużymi miastami a małymi ośrodkami miejskimi i obszarami wiejskimi, ale także pomiędzy regionami Polski.
Inaczej niż w poprzednich edycjach w czerwcu 2021 r. CBOS nie badał motywacji osób, które nie chcą się szczepić. Badania przeprowadzone w maju 2021 r. wskazały, że osoby, które deklarują niechęć do szczepień motywują ją obawą o skutki uboczne (61%), niską skutecznością szczepionek (31%), ogólną niechęcią do szczepień (18%), poglądem, że COVID-19 nie jest groźną chorobą (13%) oraz tym, że już przeszli te chorobę (13%).
Brakuje badań postaw obywateli Polski wobec szczepień ochronnych, które byłyby prowadzone na reprezentatywnych próbach pełnoletnich mieszkańców Polski w regularnych odstępach czasu. Wyjątkiem są badania prowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej. Wskazuje to na potrzebę rozpoczęcia regularnych, pogłębionych badań tego istotnego dla zdrowia publicznego zagadnienia.
Stosunek do szczepień ochronnych dzieci był ogólnie pozytywny. Zdecydowana większość respondentów uważała, że szczepienia ochronne przeciw najgroźniejszym chorobom zakaźnym powinny być obowiązkowe, a rodzice mogą decydować tylko o ewentualnych szczepieniach dodatkowych. Z poglądem, że szczepienia są najskuteczniejszym sposobem ochrony dzieci przed poważnymi chorobami, że są bezpieczne, a szczepienie dzieci powoduje więcej dobrego niż złego, zgadzało się ok. 90% respondentów. Zarazem poglądy sceptyczne wobec szczepień, wyrażające się w takich stwierdzeniach jak np. „szczepionki promowane są nie dlatego, że są potrzebne, lecz dlatego, że leży to w interesie koncernów farmaceutycznych” oraz „szczepionki dla dzieci mogą wywołać poważne zaburzenia rozwojowe” podzielała ok 20% respondentów.
Poglądy sceptyczne wobec szczepień ochronnych dzieci podzielane przez część respondentów stanowią poważny sygnał ostrzegawczy, nie mogą być bagatelizowane i wymagają podjęcia działań zaradczych. Jak wskazują badania, działania zaradcze powinny być w szczególności adresowane do osób w średnim wieku, mieszkających w małych ośrodkach, z wykształceniem zasadniczym zawodowym i niskich dochodach, a uwzględniając kwestie światopoglądowe – osób identyfikujących się z prawicą.
Stosunek do szczepień przeciw grypie jest ogólnie negatywny. Szczepienia przeciw COVID-19, choć w mniejszym stopniu, również nie cieszą się powszechną aprobatą, co wymaga też pilnego podjęcia działań zaradczych.
97 Szczepienia ochronne w Polsce w 2019 r., Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny – Zakład Epidemiologii, Warszawa 2019.
98 Odsetek osób uodpornionych w populacji, po którego osiągnięciu liczba nowych zakażonych zaczyna się zmniejszać – ma on rożną wartość w zależności od choroby, np. w przypadku świnki wynosi 75–86%, a w przypadku odry 95%.
99 Komunikat z badań CBOS nr 75/2021, Polacy o szczepieniach przeciw COVID-19. Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2021.