dr n. med. Justyna Grudziąż-Sękowska
4. Działalność edukacyjna w zakresie szczepień ochronnych
4.1. Analiza zakresu programów polityki zdrow otnej i uwzględnienia w nich zagadnienia edukacji na temat szczepień
4.1.1. System opracowywania programów polityki zdrowotnej w Polsce
4.1.1.1. Programy polityki zdrowotnej
Programy polityki zdrowotnej (PPZ) to zaplanowane i zamierzone działania z zakresu opieki zdrowotnej, które są oceniane jako skuteczne, bezpieczne i uzasadnione. Umożliwiają osiągnięcie założonych celów w określonym terminie, które polegają na wykrywaniu i zrealizowaniu określonych potrzeb zdrowotnych oraz poprawie stanu zdrowia określonej grupy pacjentów56.
Programy polityki zdrowotnej mogą opracowywać, wdrażać, realizować i finansować centralne organy administracji rządowej (ministrowie) oraz jednostki samorządu terytorialnego.
PPZ są jednym z instrumentów oddziaływania na rzecz zdrowia społeczeństwa. W przypadku jednostek samorządu terytorialnego (JST) zadania z zakresu ochrony zdrowia, do których realizacji zostały one zobowiązane na mocy przepisów ustrojowych57, można przyporządkować do trzech głównych kategorii. Są to: (1) prowadzenie placówek opieki zdrowotnej, (2) lokalna polityka zdrowotna oraz (3) realizacja samorządowych programów zdrowotnych. Należy przy tym podkreślić, że zakres zadań i odpowiedzialności JST w dziedzinie ochrony zdrowia zostały ukształtowane odmiennie niż w przypadku władz centralnych. JST nie są odpowiedzialne za finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej – co pozostaje zadaniem administracji rządowej (w pierwszej kolejności Narodowego Funduszu Zdrowia).
Należy jednak zauważyć, że w ostatnim czasie zarysowany powyżej podział zadań ulega zatarciu, a JST otrzymały możliwość finansowania świadczeń gwarantowanych (finansowanych w całości lub współfinansowanych ze środków publicznych, dostępnych w ramach systemu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego) dla mieszkańców wspólnoty lokalnej lub regionalnej58. Przesłanką podjęcia takiej decyzji jest między innymi zapewnienie dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej.
Niezależnie od zasygnalizowanej powyżej zmiany programy polityki zdrowotnej stanowią nadal podstawowe narzędzie realizacji polityki zdrowotnej JST. Umożliwiają one dostosowanie podejmowanych działań do potrzeb społeczności. W odróżnieniu od zadania polegającego na prowadzeniu (byciu organem założycielskim) podmiotów leczniczych decyzje o podjęciu realizacji PPZ mają charakter fakultatywny, a JST posiada o wiele większą swobodę w określeniu celu, zakresu i sposobu realizacji PPZ.
Jednocześnie PPZ stanowią (i są tak postrzegane przez społeczeństwo) przykład interwencji adresowanej wprost na rozwiązanie wybranego problemu zdrowotnego. Odróżnia je to od wielu rozstrzygnięć i inicjatyw o bardzo szerokim potencjalnie zakresie i wpływie na zdrowie społeczności, składających się na lokalną, bądź regionalną politykę zdrowotną (np. polityka ekologiczna, transportowa etc.).
Podobną, a wręcz praktycznie tożsamą, formą interwencji są programy zdrowotne. Programy zdrowotne to, podobnie jak PPZ, zamierzone i zaplanowane działania, które oceniane są jako skuteczne, bezpieczne i umożliwiające osiągnięcie założonych celów w postaci zaspokajania potrzeb zdrowotnych określonych grup świadczeniobiorców i poprawy ich stanu zdrowia.
Odmienność programów zdrowotnych polega na przyznaniu uprawnienia do ich realizacji Narodowemu Funduszowi Zdrowia. Z tego względu programy zdrowotne mają odmienny (centralny/horyzontalny) charakter i stanowią element polityki zdrowotnej państwa. Powoduje to też, że programy zdrowotne są mniej zróżnicowane (nie dotyczą tak wielu różnych zagadnień jak PPZ), a jednocześnie cechują się większą stabilnością (nie podlegają tak częstym zmianom jak PPZ).
4.1.1.2. Zakres programów polityki zdrowotnej
Programy polityki zdrowotnej dotyczą w szczególności:
• ważnych zjawisk epidemiologicznych;
• innych (niż wynikające z ważnych zjawisk epidemiologicznych) istotnych problemów zdrowotnych dotyczących całej lub określonej grupy świadczeniobiorców przy istniejących możliwościach eliminowania bądź ograniczania tych problemów;
• wdrożenia nowych procedur medycznych i przedsięwzięć profilaktycznych.
Zgodnie z ustawową definicją PPZ istotne znaczenie dla podjęcia decyzji o podjęciu tej formy interwencji na rzecz zdrowia społeczności ma fakt występowania w tej społeczności niezaspokojonych potrzeb zdrowotnych, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w regionalnych i ogólnokrajowej mapie potrzeb zdrowotnych. Potrzeby zdrowotne są przy tym definiowane jako liczba i rodzaj świadczeń opieki zdrowotnej, które powinny być zapewnione w celu zachowania, przywrócenia lub poprawy zdrowia danej grupy świadczeniobiorców59.
Oznacza to, że zasadniczym sposobem realizacji PPZ jest udzielanie świadczeń zdrowotnych. Świadczenia te z reguły wykraczają poza katalog świadczeń gwarantowanych (finansowanych w całości lub współfinansowanych ze środków publicznych, dostępnych w ramach systemu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego)60, ale mogą też obejmować świadczenia gwarantowane.
Jednostka samorządu terytorialnego, zgodnie z zapisami art. 48d ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, może ubiegać się o uzyskanie z oddziału wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia środków na dofinansowanie programów polityki zdrowotnej w zakresie udzielania świadczeń zdrowotnych określonych w wykazach świadczeń gwarantowanych, określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 31d. ww. ustawy (tj. w tak zwanych koszykach świadczeń gwarantowanych).
Wysokość ewentualnego dofinansowania nie może przekroczyć:
• 80% środków przewidzianych na realizację programu jednostki samorządu terytorialnego o liczbie mieszkańców nieprzekraczającej 5 tys.
• 40% środków przewidzianych na realizację programu jednostki samorządu terytorialnego o liczbie mieszkańców przekraczającej 5 tys.
Należy zauważyć, że nakładanie się zakresów świadczeń z tzw. koszyka świadczeń gwarantowanych ze świadczeniami przewidzianymi w programach polityki zdrowotnej stanowi drugi, obok wskazanej na wstępie regulacji art. 9a ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, przypadek finansowania przez JST świadczeń gwarantowanych61.
Istotnym elementem planowania samorządowych PPZ jest proces ich opiniowania przez Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT)62 oraz właściwego wojewodę. Wymóg uzyskania pozytywnej opinii AOTMiT dotyczy każdego PPZ, natomiast pozytywna opinia wojewody jest konieczna w przypadku ubiegania się przez JST o dofinansowanie realizacji PPZ przez NFZ.
Ocena AOTMIT dokonywana jest w oparciu o kryterium wpływu na poprawę zdrowia obywateli przy uwzględnieniu m.in. wskaźników zapadalności, chorobowości lub śmiertelności określonych na podstawie aktualnej wiedzy medycznej. Podstawą dla opinii wojewody jest zgodność planowanego programu z priorytetami dla regionalnej polityki zdrowotnej oraz z celami operacyjnymi Narodowego Programu Zdrowia.
Istotnym ułatwieniem w opracowywaniu PPZ jest udostępniany przez AOTMiT szablon (wzór) PPZ. Szablon ten umożliwia przygotowanie dokumentu zawierającego wszelkie wymagane prawem elementy, co ułatwia i przyspiesza proces opiniowania. Możliwe jest również skorzystanie z modelowych projektów PPZ opracowywanych przez różne podmioty spoza sektora publicznego (np. organizacje pozarządowe).
4.1.1.3. Szczepienia w programach polityki zdrowotnej
Uregulowania ustawowe, jak również proces oceny PPZ przez AOTMiT oraz wojewodów,a w szczególności kryteria tej oceny, powodują, że jednym z zasadniczych kierunków w proponowanych przez JST programach jest profilaktyka chorób – przede wszystkim świadczenia zdrowotne o charakterze diagnostycznym (profilaktyka wtórna – ukierunkowana na zapobieganie lub minimalizowanie konsekwencji choroby przez jej wczesne wykrycie i terapię). PPZ obejmują również działania na wcześniejszych etapach zapobiegania pogorszeniu stanu zdrowia – służą temu świadczenia zmierzające do identyfikacji czynników ryzyka wystąpienia określonej jednostki chorobowej oraz działania zmniejszające ryzyko jej wystąpienia (profilaktyka pierwotna – zapobieganiu wystąpieniu choroby). Doskonałym przykładem tych ostatnich są PPZ przewidujące udzielanie świadczeń w postaci szczepień ochronnych.
Szczepienia, jako przedmiot PPZ, stanowią naturalny obszar aktywności JST, w którym istnieją zarówno niezaspokojone potrzeby zdrowotne, metody interwencji o udowodnionej naukowo skuteczności, jak również formalne zalecenia podjęcia działań (np. w postaci wykazu szczepień zalecanych (nieobowiązkowych) ujętych w Programie Szczepień Ochronnych). Jednocześnie występuje sytuacja wyraźnego ograniczenia zakresu interwencji (szczepień) ujętych w ramach świadczeń gwarantowanych, które są udzielane na terenie całego kraju w ujednolicony sposób. PPZ obejmujące szczepienia uzupełniają zatem działania ogólnokrajowe w wymiarze lokalnym/regionalnym, a jednocześnie muszą się mierzyć z dodatkowymi trudnościami wynikającymi z dobrowolności oferowanych świadczeń zdrowotnych.
Odzwierciedleniem tej swoistej popularności „szczepieniowych PPZ” jest wydanie przez Prezesa AOTMiT rekomendacji:
• nr 1/2019 z dnia 18 września 2019 r. w sprawie zalecanych technologii medycznych, działań przeprowadzanych w ramach programów polityki zdrowotnej oraz warunków realizacji tych programów, dotyczących profilaktyki grypy sezonowej w populacji osób w wieku 65 lat i więcej63• ;
• nr 2/2019 z dnia 11 października 2019 r. w sprawie zalecanych technologii medycznych, działań przeprowadzanych w ramach programów polityki zdrowotnej oraz warunków realizacji tych programów, dotyczących zakażeń wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV)64• .
Celem ogólnym rekomendacji jest uproszczenie realizacji PPZ przez JST, gdyż programy, które zostały przygotowane zgodnie z upublicznioną rekomendacją, nie wymagają opinii AOTMiT. JST zobowiązana jest jedynie złożyć oświadczenie, w którym stwierdza, że przygotowany projekt PPZ jest zgodny z obowiązującą rekomendacją. Oparcie PPZ na rekomendacji służy podniesieniu jakości i skuteczności realizowanych działań, a dla wnioskodawcy oznacza ułatwienie i skrócenie procesu opracowania PPZ.
Rekomendacje dotyczące szczepień przeciwko HPV i grypie były pierwszymi rekomendacjami wydanymi przez AOTMiT, co odzwierciedlało dużą liczbę opiniowanych przez Agencję PPZ z tego zakresu. Ich opracowanie przyczyniło się jednocześnie do dalszej popularyzacji PPZ obejmujących szczepienia przeciwko HPV i grypie.
4.1.1.4. Informowanie i edukacja w programach polityki zdrowotnej
Szczególnym wyzwaniem w realizacji PPZ obejmujących szczepienia ochronne jest rosnąca popularność ruchów i teorii antyszczepionkowych oraz ich wpływ na dyskurs publiczny. W przypadku wielu świadczeń profilaktycznych udzielanych w ramach realizacji PPZ problematyczne jest dotarcie do grupy docelowej i jej mobilizacja do udziału w oferowanym badaniu (przykładem mogą być niższe od oczekiwanych odsetki osób zgłaszających się na badania cytologiczne i mammograficzne65). Skorzystanie z PPZ obejmującego szczepienia wiąże się więc z dodatkowymi trudnościami powodowanymi przez brak wiedzy adresatów nie tylko o samym programie oraz oferowanym w jego ramach świadczeniu, ale często wręcz przez obawy i fałszywe informacje o celu i skutkach proponowanej interwencji.
Z powyższych względów istotnym elementem PPZ obejmujących świadczenia zdrowotne w postaci szczepień powinny być działania o charakterze perswazyjnym – informacyjnym i edukacyjnym.
4.1.2. Cel i założenia metodologiczne analizy
ІCel
Celem analizy była identyfikacja i ocena działań o charakterze informacyjnym i edukacyjnym podejmowanych w ramach realizacji PPZ. Poczynione obserwacje i sformułowane na ich podstawie wnioski stanowić miały punkt wyjścia do opracowania ewentualnych rekomendacji.
ІMetodologia
Analiza składała się z dwóch etapów. W pierwszym etapie pozyskane zostały dokumenty programowe programów polityki zdrowotnej, które swoim zakresem obejmowały udzielanie świadczeń polegających na wykonaniu szczepień.
Na potrzeby analizy pozyskano z Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji dane na temat programów polityki zdrowotnej poddane ocenie Agencji w latach 2010–2020. Uzyskane dane zostały poddane analizie pod kątem przewidzianych w nich działań, w celu identyfikacji tych programów polityki zdrowotnej, które przewidywały działania o charakterze edukacyjnym. Na tym etapie analiza miała charakter ilościowy. W ramach analizy ilościowej sprawdzono liczbę wzmianek dotyczących działań edukacyjnych w poszczególnych dokumentach. W tym celu sprawdzono występowanie w nich słów kluczy („edukacja”; „informacja”; „promocja” – z uwzględnieniem zasad fleksji języka polskiego). Analizę ilościową prowadzono z uwzględnieniem zakresu poszczególnych programów polityki zdrowotnej (problemu zdrowotnego, tj. czynnika chorobotwórczego przeciw któremu prowadzono szczepienie).
W drugim etapie przeprowadzono jakościową analizę dokumentów określających programy polityki zdrowotnej, które zawierały komponent edukacyjny. Na tym etapie oceniano kontekst i miejsce przewidzianych działań edukacyjnych. Umożliwiło to wskazanie i ocenę działań o charakterze informacyjnym i edukacyjnym podejmowanych w ramach tych PPZ.
ІZebrany materiał badawczy
Ogółem do analizy zakwalifikowano 1064 programów polityki zdrowotnej, które były poddane ocenie AOTMiT w latach 2010–2020. Wykaz PPZ zawierający nazwy (tytuły) programów oraz wskazujący opracowujące je JST, uzyskano z AOTMiT66 (Załącznik 1).
Dokumenty programowe poszczególnych PPZ uzyskano w wyniku przeszukiwania publikatorów aktów prawa miejscowego oraz stron Biuletynu Informacji Publicznej właściwych JST. W ten sposób uzyskano 1047 dokumentów.
Do drugiego etapu analizy zakwalifikowano 1047 dokumentów (98,4%) z etapu pierwszego. Powodem nieuwzględnienia 17 dokumentów był brak możliwości uzyskania ich pełnej treści.
4.1.3. Wyniki: analiza ilościowa
4.1.3.1. Realizatorzy analizowanych programów polityki zdrowotnej
Analizowane dane dotyczące programów polityki zdrowotnej obejmowały szerokie spektrum problemów zdrowotnych. Wiele JST opracowywało bowiem PPZ, w których w jednym programie przewidywano działania związane z różnymi problemami zdrowotnymi oraz skierowane do różnych adresatów. Działania z zakresu szczepień były łączone z innymi formami przeciwdziałania nowotworom szyjki macicy lub ochrony zdrowia kobiet – w przypadku szczepień przeciwko HPV, z programami adresowanymi do osób starszych – szczepienia przeciwko grypie; lub kierowanymi do dzieci – szczepienia przeciwko meningokokom, pneumokokom i rotawirusom. Większość analizowanych PPZ stanowiły jednak odrębne programy dedykowane wyłącznie szczepieniom danego rodzaju.
Spośród ocenianych PPZ przeważającą większość (92,2%) stanowiły programy opracowane na najniższym szczeblu samorządowym67. Było to 981 programów, wobec ogólnej liczby 1064 dokumentów uwzględnionych w analizie.
Programy opracowane przez powiaty (63 dokumenty) i województwa (20 dokumentów) stanowiły mniejszość – stanowiły one odpowiednio 5,9% i 1,9% analizowanych dokumentów.
4.1.3.2. Adresaci analizowanych programów polityki zdrowotnej
Większości PPZ skierowana była do osób starszych – adresowanych było do nich ponad 25,5% programów (272 dokumenty68), przy czym najliczniejszą grupę stanowiły programy adresowane do osób po 65 roku życia (178 programów, w tym 6 programów adresowanych do osób „70+). Do najmłodszych członków społeczności – dzieci i młodzieży – skierowane były 192 programy, co stanowiło 18% analizowanych programów. W przypadku pozostałych programów ustalenie pojedynczej grupy docelowej było niemożliwe (z uwagi na szeroki zakres tych programów i objęcie nimi niejednorodnej grupy adresatów) lub następowało dopiero na poziomie opisu proponowanej interwencji.
4.1.3.3. Przedmiot analizowanych programów polityki zdrowotnej
Struktura adresatów poszczególnych PPZ korespondowała z zakresem przedmiotowym proponowanych interwencji ( Tabela 1). Najczęstszym obszarem interwencji była profilaktyka nowotworów układu rozrodczego (najczęściej wprost wskazywany był nowotwór szyjki macicy), w którym przewidywano szczepienia przeciwko HPV populacji dzieci w wieku pomiędzy 9 a 14 rokiem życia – 418 programów. Zbliżona liczba PPZ (381 programów) dotyczyła profilaktyki grypy w populacji osób starszych, przede wszystkim w wieku powyżej 65 roku życia. Istotną grupę stanowiły również PPZ, które przewidywały szczepienia przeciwko pneumokokom – 201 programów, oraz meningokokom i rotawirusom – odpowiednio 93 i 91 programów.
Pojedyncze PPZ dotyczyły przeciwdziałania ospie wietrznej (7 programów), wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (4 programy) oraz odkleszczowemu zapaleniu opon mózgowych (9 programów). W przypadku dwóch ostatnich działań nie wskazywano szczegółowo (wiek, płeć) adresata.
Tabela 1. Analiza zakresu przedmiotowego i podmiotów realizujących PPZ
Jednostka realizująca dany PPZ |
Choroba zakaźna/czynnik chorobotwórczy |
||||||
grypa |
Ospa |
HPV |
Meningokoki |
Pneumokoki |
Rotawirusy |
Inne |
|
Województwa (20 PPZ) |
3 |
- |
4 |
2 |
11 |
1 (HBV) |
|
Powiaty (63 PPZ) |
16 |
- |
32 |
5 |
13 |
81 |
2 (ch. odkleszczowe) |
Miasta (507 PPZ) |
197 |
3 |
181 |
32 |
96 |
- |
4 (HBV, ch. odkleszczowe) |
Gminy (474 PPZ) |
165 |
4 |
207 |
54 |
81 |
10 |
6 (gł. ch. odkleszczowe) |
Ogółem* |
381 |
7 |
418 |
93 |
201 |
91 |
13 |
* Suma liczby programów przewidujących szczepienia przeciwko poszczególnym chorobom jest wyższa od liczby analizowanych programów, gdyż niektóre z nich przewidywały działania wobec więcej niż jednej choroby.
4.1.3.4. Działania informacyjne, edukacyjne i promocyjne
Wszystkie PPZ, w odniesieniu do których możliwe było uzyskanie będącego ich podstawą dokumentu programowego (1047 programów), przewidywały działania o charakterze informacyjnym, edukacyjnym lub promocyjnym.
Wykaz analizowanych programów stanowi Załącznik 1.
4.1.4. Wyniki: analiza jakościowa
4.1.4.1. Działania promocyjne
Wszystkie analizowane dokumenty programowe zakładały działania określane mianem „promocji”. W przeważającej liczbie przypadków przedmiotem promocji miało być: „zdrowie”; „zdrowy styl życia” lub „zachowania prozdrowotne”. Określenia te występowały najczęściej we wstępnej (diagnostycznej i opisowej) części analizowanych dokumentów, często jako cel lub oczekiwany skutek podejmowanych działań. Podejście takie można uznać za zbieżne z ogólnie przyjętą definicją promocji zdrowia, zgodnie z którą są to działania umożliwiające poszczególnym osobom i społeczności zwiększenie kontroli nad czynnikami warunkującymi stan zdrowia i przez to jego poprawę, promowanie zdrowego stylu życia oraz środowiskowych i indywidualnych czynników sprzyjających zdrowiu69.
Należy jednak zauważyć, że w wielu przypadkach ogólnej deklaracji o promocji zdrowia (przez dany PPZ) nie towarzyszyło wskazanie konkretnych działań, które miałyby służyć temu celowi. W przypadku większości programów koncentrowano się raczej na ukazaniu korzyści dla zdrowia wynikających z realizacji planowanych działań (wykonania szczepień) na poziomie populacji i jednostki. W tym kontekście promocja zdrowia stanowiła swoisty efekt uboczny udzielonych świadczeń, a nie wynik wzrostu poziomu wiedzy o zdrowiu i motywacji do dokonywania sprzyjających mu wyborów po stronie adresatów. Z tą wizją promocji zdrowia korespondował mniejszy nacisk na działania o charakterze perswazyjnym skierowany do samych adresatów programu, zastępowany ogólnymi działaniami o charakterze informacyjnym.
Zjawisko to może częściowo wynikać z charakteru i okoliczności realizacji analizowanych PPZ. W przypadku świadczeń zdrowotnych polegających na wykonaniu szczepień ochronnych kluczowe znaczenie z punktu widzenia przyszłych skutków zdrowotnych (oczekiwanego zmniejszenia ryzyka wystąpienia danego problemu zdrowotnego) ma sam fakt zaszczepienia. Dotyczy to w szczególności perspektywy jednostkowej, gdyż z punktu widzenia populacji znaczenie ma również liczba (a w zasadzie odsetek) zaszczepionych. Z tego względu osiągnięcie celu zdrowotnego w populacji, a taki powinien być cel podmiotu opracowującego PPZ, wymaga „przekonania” do szczepienia możliwie szerokiego kręgu osób, co nie jest możliwe bez działań informacyjnych i motywujących do poddania się szczepieniu.
W przypadku analizowanych PPZ liczba wykonywanych szczepień była z reguły o wiele niższa niż liczebność uprawnionej do ich otrzymania populacji. Tłumaczy to częsty brak konieczności podejmowania działań zmierzających do pozyskania osób zainteresowanych udziałem w programie70. Wykonanie przewidzianych szczepień było możliwe w oparciu o osoby już zmotywowane, posiadające wiedzę i rozumiejących znaczenie szczepień ochronnych.
Odrębną grupę PPZ stanowiły te, w których przedmiotem działań promocyjnych nie było zdrowie lub zdrowy styl życia, ale sam program. Utożsamianie promocji (określanej często w analizowanych dokumentach jako „promocja zdrowia”) z rozpowszechnianiem (promowaniem) informacji o możliwości skorzystania ze świadczeń zdrowotnych w ramach PPZ miało miejsce niemalże w jednej piątej analizowanych dokumentów PPZ. Należy jednak zaznaczyć, że problem ten mógł przynajmniej częściowo wynikać z niedoskonałości redakcyjnych ocenianych dokumentów.
4.1.4.2. Działania informacyjne
Podobnie jak w przypadku działań promocyjnych wszystkie analizowane PPZ przewidywały zadania o charakterze informacyjnym. Przedmiotem informacji miał być zarówno sam fakt realizacji programu, w tym zasad udziału w programie, jak również rodzaj, cel i uwarunkowania udzielanych w ramach programu świadczeń zdrowotnych.
Jedynie w nielicznych programach zawarte były szczegółowe regulacje określające sposób i zakres prowadzonych działań informacyjnych. Dotyczyło to przede wszystkim udostępniania informacji o realizacji PPZ na wskazanych stronach internetowych, w siedzibach organów JST oraz budynkach podmiotów leczniczych – były to zatem działania podejmowane bezpośrednio przez administrację publiczną i podległe jej podmioty.
W większości przypadków szczegółowe rozstrzygnięcia, co do sposobu informowania o programie, pozostawiano podmiotom realizującym. Regulacje zawarte w PPZ miały w tym zakresie charakter kierunkowy, a niekiedy zawierały jedynie przykładowe formy oczekiwanych działań informacyjnych. Co więcej określone w PPZ wymagania i proponowane przykłady działań informacyjnych odzwierciedlały fakt, że realizatorami PPZ są podmioty wykonujące działalność leczniczą. Z tego względu najczęściej proponowano umieszczenie informacji o realizacji programu w siedzibie realizatora (np. w przychodni) i na jego stronie internetowej, przekazywanie tych informacji „przy okazji” udzielania innych świadczeń zdrowotnych przez realizatora oraz udział przedstawiciela realizatora (pielęgniarki lub lekarza) w spotkaniach z adresatami programu (np.: w szkołach, klubach seniora).
Brak właściwego przekazu informacyjnego adresowanego do konkretnej grupy odbiorców i uwzględniającego jej cechy charakterystyczne (wiek, sposób pozyskiwania informacji, model spędzania czasu, uznawane autorytety itd.) może być jedną z zasadniczych przyczyn niskiego stopnia partycypacji tych grup w realizowanych programach. Z drugiej jednak strony należy pamiętać, że w przypadku większości PPZ wolumen oferowanych świadczeń (w tym szczepień) jest dalece niższy od potrzeb istniejących w danej populacji – zatem, pomimo niedostatków działań informacyjnych, nie ma problemu z wykonaniem takich PPZ (sytuacja przewagi popytu nad podażą). Sytuacja taka może być wygodna dla realizatorów (określa się to jako „przekonywanie przekonanych” lub „zachęcanie chętnych”), ale oznacza, że podejmowane działania nie zawsze docierają do najbardziej potrzebujących a jednocześnie mniej zaradnych, o mniejszej wiedzy o czynnikach ryzyka lub większym stopniu nieufności wobec systemu ochrony zdrowia.
W dokumentach PPZ znajdowały się również odniesienia do obowiązku przekazania uczestnikom informacji o udzielanych im świadczeniach zdrowotnych. Stanowiło to odzwierciedlenie wymogu uzyskania świadomej i dobrowolnej zgody na udzielenie świadczenia zdrowotnego (szczepienia), lub spełnienie innych wymagań formalnych (np. w zakresie przetwarzania i ochrony danych osobowych). Działania te nie miały charakteru perswazyjnego i były adresowane do osób, które już wcześniej wyraziły zainteresowanie udziałem w programie.
4.1.4.3. Działania edukacyjne
Mniej niż połowa analizowanych PPZ przewidywała działania o charakterze edukacyjnym. Z uwagi na charakter ocenianych PPZ – polegających przede wszystkim na wykonaniu szczepień, co wymagało od pacjenta pojedynczej lub co najwyżej dwukrotnej wizyty – nie zakładały one wywołania prozdrowotnej zmiany w zachowaniach pacjenta (innej niż ewentualne przyjęcie kolejnej dawki szczepionki). Wobec niskiej przeciętnej świadomości czynników ryzyka chorób zakaźnych oraz świadomości skutków zachorowania brak działań edukacyjnych (przekazania wiedzy, kompetencji i umiejętności zadbania o własne zdrowie) może skutkować nieuzasadnionym przekonaniem, że otrzymane szczepienie stanowi pełne i wystarczające zabezpieczenie przed chorobą i jej ew. powikłaniami, w tym prowadzić do podejmowania zachowań ryzykownych (np. spotykanie się z osobami chorymi po zaszczepieniu przeciwko grypie). Tym samym niedostateczny nacisk na działania edukacyjne zmniejsza skuteczność podejmowanej interwencji i stanowi o braku kompleksowego zaopatrzenia danego problemu zdrowotnego.
Uwzględnieniu w PPZ działań edukacyjnych nie sprzyjał również charakter ich wykonawców – podmiotów wykonujących działalność leczniczą. W większości przypadków realizacja PPZ stanowi jedynie dodatkowy element działalności takich podmiotów, a regułą ich funkcjonowania jest najczęściej pasywne odpowiadanie na potrzeby zgłaszane przez pacjentów, a nie proaktywne działania zmierzające do zaspokojenia tych potrzeb na możliwie wczesnym etapie (np. zanim zostaną one dostrzeżone przez pacjenta) przez kształtowanie postaw i zachowań.
Na tym tle wyróżniała się większość PPZ z zakresu szczepień przeciwko HPV oraz niektóre programy szczepień przeciwko grypie. Opisujące je dokumenty programowe przewidywały informowanie o realizacji poszczególnych programów (często określane mianem promocji programu), zasadach udziału i rodzaju oferowanych w ramach programu świadczeń zdrowotnych lub w ramach innych, szerzej zakrojonych działań informacyjnych adresowanych do grupy docelowej danego programu. W przypadku szczepień przeciwko HPV proponowano poruszenie tego tematu w szkołach w ramach zebrań dla rodziców dzieci uprawnionych do szczepienia. W przypadku szczepień przeciwko grypie przewidywano np. poruszenie zagadnienia ochrony przed chorobą w lokalnych klubach seniora i innych miejscach przebywania osób starszych (np. w kościołach). Co więcej, w przypadku działań adresowanych do rodziców dzieci z grupy docelowej szczepień przeciwko HPV często wskazywano na konieczność przedstawienia szerszej informacji o czynnikach ryzyka nowotworów układu rozrodczego, ale też innych chorobach przenoszonych drogą płciową – co stanowi działanie najbliższe edukacji zdrowotnej. Należy jednak zauważyć, że jedynie nieliczne PPZ przewidywały działania edukacyjne adresowane bezpośrednio do dzieci i młodzieży, preferowano natomiast działania adresowane do ich rodziców i opiekunów.
4.1.5. Wnioski
Przeważająca większość analizowanych PPZ obejmujących wykonanie szczepień ochronnych przewidywała udzielenie świadczeń jedynie części uprawnionych osób, co może skutkować adresowaniem podejmowanych działań do osób już wcześniej zdecydowanych na skorzystanie z danego świadczenia (szczepienia) – tzw. przekonywanie przekonanych. Tym samym ograniczane są pozytywne skutki realizacji programu, w szczególności na poziomie społeczności, co najczęściej powodowało mniejszy niż byłoby to możliwe odsetek zaszczepionych.
Większość analizowanych PPZ przewidywała jedynie minimum działań o charakterze informacyjnym, które w przeważającej liczbie przypadków ograniczały się do informowania o realizacji programu i zasadach uczestnictwa lub stanowiły odzwierciedlenie prawnych wymagań w zakresie poinformowania o proponowanej interwencji medycznej. Podejście takie nie sprzyjało nabywaniu przez adresatów wiedzy, kompetencji i umiejętności dokonywania wyborów sprzyjających zachowaniu i poprawie zdrowia.
Jedynie nieliczne spośród analizowanych PPZ przewidywały działania z zakresu promocji zdrowia – rozumianej jako zwiększenie kontroli nad czynnikami warunkującymi stan zdrowia, promowanie zdrowego stylu życia oraz środowiskowych i indywidualnych czynników i zachowań sprzyjających zdrowiu. W większości przypadków promocja zdrowia stanowiła deklarowany cel realizacji programu, jednakże bez wskazania konkretnych działań i narzędzi służących jego realizacji.
Na brak lub ograniczenie w analizowanych PPZ działań o charakterze edukacyjnym wpływ może mieć fakt niewielkiej liczby oferowanych świadczeń (szczepień) oraz dobór kryteriów oceny realizacji tych programów bazujących na liczbie wykonanych szczepień. Skutkowało to możliwością realizacji programu, bazując na istniejącym zainteresowaniu ze strony uprawnionych bez konieczności podnoszenia poziomu ich wiedzy w zakresie zdrowia, ani zmiany ich zachowań i wyborów wpływających na zdrowie.
4.1.6. Rekomendacje
W celu poprawy efektywności programów polityki zdrowotnej z zakresu szczepień ochronnych wskazane jest:
• zwiększenie liczby świadczeń (szczepień) oferowanych w ramach poszczególnych programów, tak aby objąć nimi nie tylko osoby już wcześniej (niezależnie od wdrożenia programu) zmotywowane do szczepień;
• szersze uwzględnienie zagadnień promocji zdrowia, a w szczególności z zakresu edukacji zdrowotnej, nakierowanych na podniesienie poziomu wiedzy o zdrowiu i wypływających na nie czynnikach oraz stwarzających warunki do podejmowania przez adresatów działań sprzyjających zachowaniu i poprawie ich zdrowia. Działania te powinny być szczegółowo określone w dokumentach statuujących PPZ, a nie pozostawiane do uznania realizatorów. Konieczne jest stosowanie spersonalizowanej komunikacji dostosowane do indywidualnych potrzeb poszczególnych grup docelowych, przy uwzględnieniu aktualnych wskazań naukowych, co do wyboru metod i sposobów oddziaływań;
• wydłużenie cykli realizacji PPZ, tak aby obejmowały one kilkuletnią perspektywę i w jej ramach przewidywały kontynuację oddziaływań wobec grupy docelowej, w celu uzyskania trwałej poprawy jej stanu zdrowia, między innymi na skutek zmiany zachowań na sprzyjające zdrowiu;
• wykorzystywanie w procesie oceny realizacji programu miar obrazujących efekty zdrowotne (wskaźniki rezultatu – faktycznej zmiany stanu zdrowia populacji docelowej, którą można przypisać podjętej interwencji), przy jednoczesnym ograniczeniu wykorzystania miar odnoszących się do przebiegu programu (wskaźniki procesu – np. liczba wykorzystanych szczepionek, liczba odbytych spotkań informacyjnych). Wskaźniki procesu powinny być wykorzystywane przede wszystkim do bieżącego monitoringu realizacji zadań;
• wykorzystanie efektu synergii przez powiązanie działań podejmowanych w ramach programów polityki zdrowotnej z innymi formami oddziaływań, których przedmiotem jest grupa docelowa (np. w szkole, klubie sportowym, klubie seniora, podczas imprez plenerowych itd.) – tak by oferowane świadczenia zdrowotne (szczepienia) były komplementarne wobec działań informacyjnych o charakterze ogólnym (np. edukacji na temat szczepień w toku nauki szkolnej). W tym celu nieodzowna wydaje się być również możliwie szeroka współpraca z organizacjami społecznymi oraz szersze wykorzystanie mediów społecznościowych nie tylko do informowania o fakcie realizacji programu, ale przede wszystkim w procesie edukacji i motywowania uprawnionych do skorzystania z oferowanych szczepień ochronnych;
• zwiększenie efektywności wykorzystania personelu medycznego (realizatora programu) i poprawa jakości obsługi z perspektywy adresata – ocena i poprawa praktyki realizacji szczepień, szersze wykorzystanie nowych technologii przez np. system automatycznych monitów i powiadomień o terminie szczepień w systemie elektronicznej dokumentacji medycznej (dla realizatora) oraz powiadomienia kierowane bezpośrednio do uprawnionych o możliwości skorzystania z programu i wyznaczonym oraz uzgodnionym terminie szczepienia;
• stosowanie zachęt do szczepienia w postaci losowania nagród, preferencyjnych warunków nabywania towarów i usług (np. ubezpieczeń, artykułów dziecięcych) lub powiązanie świadczeń publicznych (np. przyjęcia do publicznego żłobka lub przedszkola, niektórych świadczeń socjalnych o charakterze uznaniowym) z udziałem w programach szczepień.
4.2. Analiza treści programów nauczania stosowanych w systemie edukacji podstawowej i ponadpodstawowej w zakresie szczepień ochronnych i chorób zakaźnych
4.2.1. System nauczania w Polsce
4.2.1.1. Organizacja systemu nauczania
Obowiązujący w Polsce system kształcenia dzieci i młodzieży został ukształtowany w wyniku reformy przeprowadzonej w 2017 roku71. Głównym celem wprowadzonych zmian było lepsze przygotowanie uczniów kończących cały cykl kształcenia do potrzeb rozwoju indywidualnego oraz potrzeb rynku pracy. W stosunku do uprzednio obowiązującego systemu (od 1999 r.) nową organizację systemu oświaty charakteryzują:
• zmiana struktury systemu oświaty polegająca na wprowadzeniu długiej 8-klasowej szkoły podstawowej w miejsce 6-letniej szkoły podstawowej i 3-letniego gimnazjum;
• wprowadzenie obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego dla 6-latków (potocznie określane mianem „zerówki”), w miejsce wprowadzonego w ostatnich latach obowiązywania poprzednich rozwiązań obniżenia wieku rozpoczęcia nauki szkolnej;
• wydłużenie o rok cyklu kształcenia ogólnego i zawodowego w szkołach średnich (4-letnie liceum ogólnokształcące oraz 5-letnie technikum) w związku z likwidacją gimnazjów;
• wprowadzenie 3-letniego kształcenia branżowego (1 kwalifikacja w danym zawodzie) z możliwością nabywania dalszych kwalifikacji i przygotowania do matury w 2-letniej szkole branżowej II stopnia.
Aktualnie edukacja obowiązkowa jest podzielona na:
• obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne (tzw. „zerówka”);
• obowiązek szkolny, który rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat, oraz trwa do ukończenia szkoły podstawowej (15 rok życia), nie dłużej jednak niż do ukończenia 18 roku życia;
• obowiązek nauki do 18. roku życia (młodzież w wieku 15–18 lat), który może być spełniany przede wszystkim przez uczęszczanie do szkoły ponadpodstawowej lub przez realizowanie przygotowania zawodowego u pracodawcy.
Poza systemem edukacji pozostają placówki zapewniające opiekę nad dziećmi w wieku od 0 do 3 lat (żłobki, kluby dziecięce). Nieobowiązkowy charakter ma również korzystanie z edukacji przedszkolnej przez dzieci w wieku od 3 do 5 lat, przy czym, zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi, każdy 3-, 4 – i 5-latek powinien mieć zapewnione miejsce w placówce (przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej, zespole wychowania przedszkolnego lub punkcie przedszkolnym) w gminie, na terenie której zamieszkuje.
Na etapie szkolnictwa podstawowego (łączącego poziomy 1 i 2 wg. Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Edukacji / International Standard. Classification of Education – ISCED) realizowanego w ramach 8-letniej szkoły podstawowej wyróżnia się dwa etapy:
• klasy 1–3 (tzw. „edukacja wczesnoszkolna”),
• klasy 4–8 (nauczanie w podziale na poszczególne przedmioty).
Na etapie szkolnictwa średniego (poziom 3 wg. ISCED) przewidziana jest większa liczba typów szkół i form kształcenia obejmująca:
• 4-letnie liceum ogólnokształcące;
• 5-letnie technikum;
• 3-letnia szkoła branżowa (I stopnia);
• 2 – letnia szkoła branżowa (II stopnia).
ІSystem nauczania w Polsce – sposób określenia treści nauczania
Zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi, wybór i określenie zakresu treści będących przedmiotem nauczania na poszczególnych etapach edukacyjnych ma charakter wieloszczeblowy. Obejmuje on ustalenie jednolitej podstawy programowej i ramowego programu nauczania, opracowanie na ich podstawie programów nauczania i podręczników, zatwierdzenie podręczników do użytku szkolnego oraz ustalenie szkolnego zestawu programów nauczania.
Podstawowe znaczenie ma podstawa programowa – dokument określający obowiązkowy na danym etapie edukacyjnym zestaw treści nauczania oraz umiejętności, które muszą być uwzględnione w programie nauczania i umożliwiają ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych. W podstawie programowej znajdują się także zadania wychowawczo-profilaktyczne szkoły oraz opis warunków i sposobów realizacji podstawy programowej.
Podstawę programową określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw oświaty i wychowania72. Aktualnie obowiązujące podstawy programowe dla poszczególnych etapów edukacji i typów szkół określają rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej:
• z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej73 – dotyczy szkół tzw. nowego typu (8-letnia szkoła podstawowa, branżowa szkoła I stopnia, szkoła specjalna przysposabiająca do pracy, szkoła policealna);
• z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół74– dotyczy szkół tzw. starego typu (6-letnia szkoła podstawowa, gimnazjum, zasadnicza szkoła zawodowa, 3-letnie liceum ogólnokształcące, 4-letnie technikum, szkoła specjalna przysposabiająca do pracy, szkoła policealna);
• z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia75• – dotyczy szkół tzw. nowego typu (4-letnie liceum ogólnokształcące, 5-letnie technikum, branżowa szkoła II stopnia);
• z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach76;
• z dnia 31 marca 2017 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach77.
Dopełnieniem podstawy programowej jest ramowy plan nauczania. Jest on ustalany w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania78 i określa tygodniowy (semestralny) wymiar godzin dla uczniów poszczególnych klas lub semestrów w danym typie szkoły przeznaczonych na realizację obowiązkowych zajęć edukacyjnych z poszczególnych przedmiotów. W ramowym planie nauczania przewidziano również istnienie godzin „do dyspozycji dyrektora szkoły”, które mogą być przeznaczone na zajęcia rozwijające zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności zajęcia związane z kształtowaniem aktywności i kreatywności uczniów.
Aktualnie obowiązujące ramowe programy nauczania określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół79.
Podstawa programowa wraz z ramowym planem nauczania stanowią bazę dla opracowania programów nauczania, które zawierają szczegółowy opis sposobu realizacji celów i zadań ustalonych w podstawie programowej lub innych zadań wspomagających realizację tych celów. Program nauczania może obejmować wszystkie przedmioty związane z edukacją realizowaną w szkole odpowiedniego typu i szczebla, ale może również dotyczyć tylko jednego przedmiotu kształcenia. Na etapie edukacji wczesnoszkolnej (klasy 1–3) opracowywane są z reguły zintegrowane programy nauczania, podczas gdy na dalszych etapach kształcenia występują jedynie programy dla poszczególnych przedmiotów.
W odróżnieniu od opracowywanych centralnie podstawy programowej i ramowego programu nauczania programy nauczania mogą być opracowywane przez wiele różnych podmiotów (de facto nie istnieje żaden katalog uprawnionych podmiotów, ani warunków jakie powinny one spełniać). W praktyce programy nauczania opracowywane są przede wszystkim przez wydawnictwa, instytucje zajmujące się tworzeniem programów nauczania lub samych nauczycieli. Co do zasady nie istnieje procedura weryfikacji (zatwierdzania) programów nauczania (z zastrzeżeniem programów nauczania niektórych zawodów podstawowych, w odniesieniu do których istnieje wymóg uzyskania pozytywnej opinii właściwego ministra).
Treści nauczania zawarte w programie nauczania mogą wykraczać poza treści ustalone w podstawie programowej, natomiast niedopuszczalne jest, by treści w programie nauczania nie wyczerpywały treści podstawy programowej. Program nauczania jest więc zawsze dokumentem szerszym i bardziej szczegółowym niż podstawa programowa.
Istotnym wyznacznikiem zakresu i sposobu przekazywanych uczniom wiedzy i umiejętności są podręczniki szkolne. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, w szczególności zawartymi w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty80, podręczniki szkolne są opracowywane do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej, danego języka obcego nowożytnego oraz do zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego. Podobnie jak w przypadku programów nauczania podręczniki mogą być opracowywane przez wiele podmiotów. Najczęściej są to wyspecjalizowane wydawnictwa, a przygotowany przez nie podręcznik stanowi element opracowanego programu nauczania. W odróżnieniu od programów nauczania podręczniki podlegają procedurze weryfikacyjnej przed dopuszczeniem do użytku szkolnego. Procedurę tę określają przepisy ustawy o systemie oświaty oraz wydanego na ich podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 października 2019 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników81. Warunkiem dopuszczenia podręcznika jest m.in. uzyskanie trzech pozytywnych opinii sporządzonych przez rzeczoznawców wpisanych na listę prowadzoną przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania.
Wybór programów nauczania i wykorzystywanych podręczników należy do nauczyciela. Jednakże, aby wolno było korzystać w szkole z programu nauczania, musi zostać on wprowadzony do szkolnego zestawu programów nauczania. Odbywa się to na podstawie decyzji dyrektora szkoły, podjętej po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej.
Szkolny zestaw programów nauczania uzupełnia program wychowawczo-profilaktyczny obejmujący:
• treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów oraz
• treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców.
Program wychowawczo-profilaktyczny jest opracowywany lub aktualizowany corocznie, z uwzględnieniem diagnozy występujących w środowisku szkolnym potrzeb rozwojowych uczniów, w tym czynników chroniących i czynników ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń związanych z używaniem substancji psychotropowych, tzw. środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych. Program wychowawczo-profilaktyczny przyjmowany jest przez działającą w danej szkole radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną82.
ІKonsekwencje przyjętego sposobu określenia treści nauczania
Przyjęty sposób określania treści nauczania – od jednolitych podstaw programowych i ramowego programu nauczania do wielu, zróżnicowanych programów nauczania i podręczników szkolnych – stwarza możliwość występowania istotnych różnic co do zakresu i sposobów kształcenia w poszczególnych szkołach czy nawet klasach.
Okoliczność ta miała istotny wpływ na pierwotnie planowany zakres i metodologię prowadzonej analizy treści nauczania pod kątem uwzględnienia w nich zagadnień związanych z chorobami zakaźnymi i szczepieniami ochronnymi.
4.2.2. Cel i założenia metodologiczne analizy
4.2.2.1. Cel analizy
Celem analizy była identyfikacja zagadnień dotyczących chorób zakaźnych i szczepień ochronnych poruszanych w procesie nauczania na poziomie edukacji podstawowej i ponadpodstawowej oraz ocena okoliczności i sposobu prezentacji tych treści, przy uwzględnieniu danych obrazujących stopień rozpowszechnienia prezentacji tych treści w grupie dzieci i młodzieży. Poczynione obserwacje i sformułowane na ich podstawie wnioski stanowić miały punkt wyjścia do opracowania ewentualnych rekomendacji.
4.2.2.2. Metodologia
ІZałożenia pierwotne
Pierwotnie, na etapie planowania analizy, założono przeprowadzenie analizy dokumentów programowych określających treści nauczania na poszczególnych etapach kształcenia (przede wszystkim programów nauczania), na podstawie których odbywa się kształcenia największej liczby dzieci i młodzieży.
Z tego względu zaplanowano przeprowadzenie dwuetapowej analizy. Pierwszy etap stanowić miało ustalenie listy najczęściej wykorzystywanych w polskich szkołach programów nauczania. Umożliwić miały to informacje o liczbie uczniów (ewentualnie liczbie szkół) korzystających z poszczególnych programów nauczania. W drugim etapie założono analizą ilościową (częstotliwość występowania słów kluczy) oraz jakościową (uwzględniającą kontekst) wytypowanych w pierwszym etapie programów nauczania.
Dane o najczęściej wykorzystywanych programach nauczania planowano pozyskać z Ministerstwa Edukacji i Nauki83.
Z uwagi na ograniczoną dostępność wnioskowanych danych, w szczególności brak możliwości wytypowania najczęściej wykorzystywanych programów nauczania, konieczna była rewizja sposobu pozyskania danych poddanych analizie.
Ostatecznie na zbiór badanych dokumentów złożyły się podstawy programowe ustalone rozporządzeniami Ministra Edukacji Narodowej oraz programy nauczania, których pełne wersje były dostępne w domenie publicznej. Dokumenty te pozyskano z powszechnie dostępnych źródeł, przy wykorzystaniu wyszukiwarek internetowych (Google oraz Bing) przez zastosowanie słów kluczy („program nauczania” oraz nazw poszczególnych przedmiotów). Z analizy wykluczono programy nauczania, które dostępne były jedynie w wersji skróconej lub których uzyskanie w pełnej wersji wymagało uprawnień do otrzymania dostępu.
Zebrane dane poddano analizie ilościowej i jakościowej. W ramach analizy ilościowej sprawdzono liczbę wzmianek dotyczących zdrowia, chorób zakaźnych i szczepień ochronnych w poszczególnych dokumentach. W tym celu sprawdzono występowanie w badanych dokumentów słów kluczy („zdrowie”; „choroba zakaźna”; „szczepienie” – z uwzględnieniem zasad fleksji języka polskiego). Analizę ilościową prowadzono z uwzględnieniem cech dokumentów (charakter dokumentu; przedmiot, którego dotyczył; etap edukacji). Dokumenty, w których zidentyfikowano wystąpienie wskazanych odniesień, poddano analizie jakościowej polegającej na ocenie obszerności i kontekstu, w jakim odniesienia te występowały w tekście.
4.2.2.3. Zebrany materiał badawczy
Ogółem do analizy zakwalifikowano dokumenty określające podstawę programową kształcenia w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych określone w:
• rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej;
• rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia.
oraz 225 programy nauczania wybranych przedmiotów, których pełne teksty były dostępne w domenie publicznej. W celu porównawczym analizie poddano również 15 programów nauczania dla przedszkoli.
4.2.3. Wyniki analizy: Podstawa programowa
Problematyka zdrowia człowieka poruszana jest w podstawie programowej w wielu miejscach – wprost (jako cel kształcenia lub oczekiwana umiejętność ucznia) lub pośrednio (z uwagi na zakres poruszanych zagadnień). Zasadnicze znaczenie mają te nawiązania, które z zagadnień związanych ze zdrowiem człowieka czynią wyodrębniony element nauczania. Rozwiązanie takie warunkuje zakres programów nauczania, które muszą uwzględniać wszystkie treści zawarte w podstawie programowej. Analiza podstaw programowych nauczania w szkole podstawowej i ponadpodstawowej pozwoliła zidentyfikować 8 przedmiotów nawiązujących do problematyki zdrowotnej ( Tabela 2).
Tabela 2. Analiza podstaw programowych nauczania w szkole podstawowej i ponadpodstawowej – nawiązania do problematyki zdrowotnej
Etap edukacji |
Przedmiot |
Liczba nawiązań do zdrowia |
Uwagi |
I |
Nauczanie zintegrowane – edukacja wczesnoszkolna |
13 |
Cele związane ze zdrowiem znajdują się jedynie w fizycznym obszarze rozwoju ucznia. |
II |
Przyroda |
9 |
Podstawowe informacje o determinantach zdrowia człowieka. |
Biologia |
11 |
Jedyne odwołanie do szczepień ochronnych. |
|
Edukacja dla bezpieczeństwa |
24 |
Nawiązanie do koncepcji health literacy (alfabetyzmu zdrowotnego – wiedzy, kompetencji i umiejętności z zakresu pozyskiwania, selekcji i oceny informacji o zdrowiu i jego uwarunkowaniach). |
|
Wychowanie fizyczne |
26 |
Wyodrębniony blok: edukacja zdrowotna. Problematyka zdrowotna poruszana głównie w kontekście aktywności fizycznej, odżywiania i profilaktyki uzależnień. |
|
III |
Biologia |
26 (liceum i technikum) 2 (szkoła branżowa I stopnia) |
Zróżnicowanie zakresu treści nauczania w zależności od typu szkoły. Brak „modułu o życiu i organizmie człowieka” w podstawie programowej dla szkoły branżowej I stopnia. |
Edukacja dla bezpieczeństwa |
24 (liceum i technikum) 2 (szkoła branżowa I stopnia) |
Zróżnicowanie zakresu treści nauczania w zależności od typu szkoły. W szkole branżowej I stopnia zakres przedmiotu ograniczony do kwestii zagrożeń zdrowia o charakterze zewnętrznym. |
|
Wychowanie fizyczne |
22 |
Dominuje kontekst zapobiegania i reagowania na zagrożenia o charakterze zewnętrznym, choroby cywilizacyjne, zaburzenia odżywiania oraz zagrożenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych. |
4.2.3.1. I etap edukacyjny (klasy 1–3)
Na pierwszym etapie edukacji w szkole podstawowej (klasy 1–3) w podstawie programowej nauczania zintegrowanego kwestia zdrowia ujęta została w sposób bardzo ogólny, zgodnie z koncepcją całościowego rozwoju dziecka:
„Zadaniem szkoły jest kształtowanie postaw prozdrowotnych uczniów, w tym wdrożenie ich do zachowań higienicznych, bezpiecznych dla zdrowia własnego i innych osób, a ponadto ugruntowanie wiedzy z zakresu prawidłowego odżywiania się, korzyści płynących z aktywności fizycznej, a także stosowania profilaktyki.”
Spośród 13 odniesień do problematyki zdrowia, 2 znajdują się w części ogólnej podstawy programowej i wskazują na konieczność prowadzenia edukacji zdrowotnej jako istotnego elementu edukacji wczesnoszkolnej oraz na wymóg organizacji zajęć szkolnych w sposób sprzyjający utrzymaniu zdrowia psychicznego, fizycznego i społecznego. W zakresie oczekiwanych efektów kształcenia zdrowie wskazane zostało dwukrotnie w ramach fizycznego obszaru rozwoju. Podstawa programowa przewiduje, że uczeń powinien posiadać: świadomość zdrowotną w zakresie higieny, pielęgnacji ciała, odżywiania się i trybu życia, jak również umiejętność wykorzystania własnej aktywności ruchowej w sferze zdrowotnej. W pozostałych obszarach rozwoju (emocjonalnym, społecznym i poznawczym) nie wyznaczono celów związanych ze zdrowiem. W zakresie treści nauczania tematyka zdrowotna jest obecna w ramach edukacji przyrodniczej i technicznej (w kontekście reagowania na sytuacje zagrożenia dla zdrowia, znaczenia zdrowej diety i zagrożeń stwarzanych przez tzw. nowe technologie) oraz wychowania fizycznego (w kontekście znaczenia aktywności fizycznej dla utrzymania zdrowia). Na tym etapie edukacji podstawa programowa nie przewiduje wprost poruszania zagadnień związanych z zagrożeniami dla zdrowia wynikającymi z chorób, w tym chorób zakaźnych, ani też problematyki szczepień ochronnych.
4.2.3.2. I etap edukacyjny (klasy 4–8)
Na kolejnym etapie edukacji w szkole podstawowej (klasy 4–8) podstawa programowa określona jest odrębnie dla poszczególnych 15. przedmiotów podstawowych (bez uwzględnienia języka obcego, języka mniejszości narodowej lub etnicznej, języka regionalnego, etyki i wychowania do życia w rodzinie84). Na tym etapie edukacji kluczowe znaczenie mają wymagania stawiane wobec nauczania przedmiotów, takich jak przyroda (klasa 4) i biologia (klasy 5–8) oraz wychowanie fizyczne (klasy 4–8) i edukacja dla bezpieczeństwa (klasa 8).
Najwięcej odniesień (łącznie 26) do problematyki zdrowia zawiera podstawa programowa wychowania fizycznego, która wskazuje jeden z celów wyposażenie uczniów w umiejętności rozumienia związku aktywności fizycznej ze zdrowiem oraz praktykowania zachowań prozdrowotnych. Cel ten realizowany jest przede wszystkim w ramach wyodrębnionego bloku tematycznego „Edukacja zdrowotna”. W tym bloku tematycznym poruszane są kwestie dotyczące zdrowia i jego diagnozowania w kontekście przeciwdziałania chorobom cywilizacyjnym. Łączenie treści z tego bloku z wdrażaniem kompetencji społecznych ma sprzyjać rozwijaniu poczucia odpowiedzialności za zdrowie własne i innych ludzi, wzmacnianiu poczucia własnej wartości i wiary w swoje możliwości. Treści w tym bloku wzmacniają znaczenie aktywnego i zdrowego trybu życia w celu jak najdłuższego zachowania sprawności i zdrowia. Podstawa programowa wychowania fizycznego nie zawiera jednak odniesień do chorób innych niż cywilizacyjne, ani do problematyki szczepień ochronnych. Warto zauważyć, że w podstawie programowej wskazano na konieczności skoordynowania prowadzonych zajęć z programami edukacyjnymi dotyczącymi zdrowia i profilaktyki zachowań ryzykownych lub chorób, oferowanymi szkołom przez podmioty zewnętrzne. Jest to jedyna tego typu uwaga we wszystkich podstawach programowych na tym etapie edukacji.
Liczne odniesienia (łącznie 24) do problematyki zdrowia znajdują się również w podstawie programowej przedmiotu „Edukacja dla bezpieczeństwa”85. Celem nauczania tego przedmiotu jest m.in. kształtowanie postaw indywidualnych i społecznych sprzyjających zdrowiu. Co więcej podstawa programowa zawiera wytyczną, by przy doborze poruszanych treści uwzględnić realne potrzeby zdrowotne, edukacyjne i informacyjne danej grupy uczniów, oraz by powiązać nauczanie tego przedmiotu z innymi przedmiotami. W ramach tego przedmiotu poruszone powinno być m.in. zagadnienie doboru i oceny źródeł informacji o zdrowiu, chorobach, świadczeniach i usługach zdrowotnych. Zagrożenia zdrowotne wskazane w podstawie programowej to przede wszystkim katastrofy i wypadki oraz te wynikające z konsumpcji alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.
Zasadnicza część wiedzy o zdrowiu człowieka, w tym o zagrożeniu stwarzanym przez choroby zakaźne i znaczeniu szczepień ochronnych, powinna być przekazywana w ramach nauki przedmiotów „przyroda” i „biologia”. W podstawach programowych tych przedmiotów odwołania do zdrowia występują odpowiednio 9 i 11 razy. W podstawie programowej nauczania biologii sformułowany został cel:
„Uczniowie szkoły podstawowej powinni zdobyć umiejętności umożliwiające podejmowanie świadomych decyzji związanych ze zdrowiem własnym i innych ludzi. Realizacja zagadnień dotyczących funkcjonowania organizmu człowieka powinna nierozerwalnie łączyć się z kształtowaniem u uczniów nawyków zdrowego stylu życia oraz dostarczeniem informacji o różnych zagrożeniach zdrowia i możliwościach ich ograniczania.”
W tym zakresie przewiduje się m.in., że uczeń będzie potrafił porównać istotę działania szczepionek i surowicy; podać wskazania do ich zastosowania oraz uzasadnić konieczność stosowania obowiązkowych szczepień. Jednocześnie podstawa programowa nie zawiera wymogu poznania zagrażających człowiekowi chorób zakaźnych (choć wskazuje na zagrożenia związane z zakażeniem protistami np. malaria i toksoplazmoza), ani zjawiska antybiotykoodporności bakterii.
4.2.3.3. III etap edukacji (szkoły ponadpodstawowe)
Na trzecim etapie edukacji występują znaczące różnice w zakresie podstaw programowych pomiędzy typami szkół (liceum, technikum, szkoły branżowe I i II stopnia).
W przypadku szkół branżowych (przede wszystkim szkół I stopnia) zakres nauczania biologii jest bardzo ograniczony, choć jego celem pozostaje wyposażenie uczniów w umiejętności umożliwiające podejmowanie świadomych decyzji związanych ze zdrowiem własnym i innych ludzi. Jest to jednak jedyne odwołanie do problematyki zdrowia człowieka. W podstawie programowej nauczania biologii brak jest modułu o życiu i organizmie człowieka. Poruszane są jedynie kwestie związane z odpowiednim żywieniem. Również podstawa programowa „Edukacji dla bezpieczeństwa”86 jest wyraźnie zawężona w stosunku do szkoły podstawowej (2 odniesienia do kwestii zdrowia). W ramach tego przedmiotu poruszane są głównie zagrożenia dla zdrowia o charakterze fizycznym, katastrofy i wypadki. Szeroki zakres zagadnień powinien natomiast zostać poruszony w ramach edukacji zdrowotnej w toku zajęć wychowania fizycznego. Podstawa programowa tego przedmiotu przewiduje m.in. poruszenie zagadnień takich jak: „odpowiedzialność za zdrowie własne i innych ludzi”; „środowisko sprzyjające zdrowiu”; „współpraca ludzi, organizacji i instytucji w działaniach na rzecz zdrowia”, czy też przeprowadzenie projektu dotyczącego wybranych zagadnień zdrowia, w tym pozyskanie sojuszników i współuczestników projektu. Żadna z podstaw programowych przedmiotów nauczanych w szkole branżowej nie porusza zagadnień chorób zakaźnych i szczepień ochronnych.
W przypadku pozostałych szkół ponadpodstawowych (liceów i techników) odniesienia do zdrowia człowieka obecne są w podstawach programowych nauczania biologii (26 odniesień); edukacji dla bezpieczeństwa (24 odniesienia) oraz wychowania fizycznego (22 odniesienia).
W ramach biologii na etapie szkoły ponadpodstawowej powinno nastąpić pogłębienie wcześniej zdobytej wiedzy. Podstawa programowa tego przedmiotu zawiera przy tym wyraźne odniesienia do problematyki rozprzestrzeniania się i zasad profilaktyki niektórych chorób wywoływanych przez wirusy, bakterie i protisty. Brak jest odniesień wprost do kwestii szczepień ochronnych, choć podstawa programowa formułuje wymaganie, by uczeń dostrzegał znaczenie osiągnięć współczesnej nauki w profilaktyce zdrowia.
Podstawy programowe „edukacji dla bezpieczeństwa” oraz „wychowania fizycznego” problematykę ochrony zdrowia przedstawiają przede wszystkim w kontekście zapobiegania i reagowania na zagrożenia o charakterze zewnętrznym, choroby cywilizacyjne, zaburzenia odżywiania oraz zagrożenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Nie zawierają one doniesień do chorób zakaźnych i szczepień ochronnych. Należy jednak odnotować, że podstawa programowa wychowania fizycznego przewiduje poruszenia zagadnień takich jak odpowiedzialność jednostki za zdrowie własne i innych ludzi oraz metody poszukiwania wiarygodnych informacji dotyczących zdrowia i krytycznej analizy informacji medialnych w tym zakresie.
4.2.3.4. Wyniki analizy: Programy nauczania
Ogółem analizie poddano 225 programów nauczania dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych, z czego 36 dotyczyło edukacji wczesnoszkolnej (zintegrowane programy nauczania, programy nauczania w wybranych obszarach rozwoju), 127 dotyczyło nauczania różnych przedmiotów w klasach 4–8 szkoły podstawowej, a 69 programów dotyczyło przedmiotów realizowanych w szkołach ponadpodstawowych.
Dodatkowo analizą objęto 15 programów nauczania przedszkolnego, których realizacja powinna następować w trakcie obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego – w tzw. „zerówce”.
Wykaz analizowanych programów nauczania stanowi Załącznik 2.
4.2.3.5. Programy nauczania na etapie edukacji wczesnoszkolnej (klasy 1–3 szkoły podstawowej)
Spośród analizowanych 37 programów nauczania odniesienia do zdrowia człowieka zawierały 34 programy. Odniesień do kwestii zdrowia nie zawierały programy nauczania języków obcych (łącznie 3 programy).
Problematyka chorób zakaźnych została poruszona w 7 programach, a szczepień ochronnych w 11 programach, z tego w 4 przypadkach w programach tych nie było odniesień do kwestii chorób zakaźnych.
Wszystkie analizowane programy nauczania (po wyłączeniu programów z zakresu nauki języków obcych) były zgodne z podstawą programową w zakresie zawarcia w nich treści dotyczących zdrowia. Uzupełniały one wymagania podstawy programowej, wskazując zagrożenia dla zdrowia człowieka i metody ich ograniczania. W tym kontekście (zapobiegania chorobom zakaźnym) proponowano uczniom przedstawienie funkcjonowania szczepień ochronnych. W 4. programach sformułowano również cel zajęć w postaci uświadomienia uczniom znaczenia szczepień dla ochrony zdrowia człowieka.
4.2.3.6. Programy nauczania przyrody (klasa 4 szkoły podstawowej)
Wszystkie 14 analizowanych programów nauczania przyrody zawierało odniesienia do zdrowia, a 12 omawiało kwestię chorób zakaźnych, z czego 7 wprost odnosiło się do szczepień ochronnych.
Podstawa programowa nauczania przyrody wskazuje, że w toku nauki przyrody uczeń powinien poznać zagrożenia dla zdrowia człowieka. Znacząca większość analizowanych programów nauczania (12 z 14 programów) przewidywała odrębny moduł zajęć poświęcony przyczynom chorób, w ramach którego uczniowie powinni poznać m.in. drogi szerzenia się chorób zakaźnych oraz zasady przeciwdziałania tym chorobom. W połowie analizowanych programów znajdowały się odniesienia do szczepień ochronnych, ich historii i związanych z ich wprowadzeniem zmian społecznych. W jednym z programów nauczania zaproponowano również przeprowadzenia dyskusji pt.: „Problematyka szczepień masowych, za i przeciwko szczepieniu dzieci. Odpowiedzialność społeczności a interesy poszczególnych osób na przykładzie populacyjnej skuteczności szczepień”.
4.2.3.7. Programy nauczania biologii (klasy 5–8 szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowe)
Analizie poddano 31 programów nauczania biologii, z czego 21 dotyczyło szkół podstawowych, a 10 szkół ponadpodstawowych. Odniesienia do zdrowia człowieka były obecne we wszystkich badanych programach, natomiast problematyka chorób zakaźnych została poruszona w 26 z nich (odpowiednio 18 i 8 programów), a kwestia szczepień ochronnych w 18 (odpowiednio 11 i 7 programów).
Podstawa programowa nauczania biologii w szkole podstawowej przewiduje przekazanie uczniom podstawowych wiadomości o zagrożeniach dla zdrowia człowieka, jak również zrozumienie i opanowanie przez nich umiejętności wytłumaczenia zasad działania szczepień ochronnych. W tym kontekście niezrozumiałe jest marginalne potraktowanie tego zagadnienia w części programów nauczania. Istotna część analizowanych programów prezentowała problematykę chorób zakaźnych i metod zapobiegania ich wystąpieniu w sposób rozczłonkowany (przy okazji omawiania danej kategorii patogenów).
Na etapie szkoły ponadpodstawowej zagadnienie szczepień ochronnych analizowane programy nauczania poruszają w kontekście omawiania budowy i roli poszczególnych układów, fizjologii i higieny w aspekcie zachowania zdrowia własnego i innych. Żaden z programów nie zawierał odrębnego tematu poświęconego szczepieniom ochronnym lub propozycji horyzontalnego podejścia (projektu, dyskusji) do tematu szczepień.
4.2.3.8. Programy nauczania wychowania fizycznego (klasy 4–8 szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowe)
Wśród analizowanych dokumentów było 5 programów nauczania wychowania fizycznego, z czego 2 dotyczyły szkoły podstawowej, a pozostałe 3 szkoły ponadpodstawowej. We wszystkich, zgodnie z wymaganiami podstawy programowej, zawarte były odniesienia do zdrowia człowieka. Były one zamieszczone zarówno w części ogólnej dokumentów (wskazanie celów kształcenia), jak również w części poświęconej realizacji modułu edukacja zdrowotna. Dominującym sposobem prezentacji treści dotyczących ochrony zdrowia był kontekst aktywności fizycznej (wszystkie 5 analizowanych programów) oraz właściwego odżywiania i higieny osobistej (4 oceniane programy). W programach nauczania znajdowały się również nawiązania do kwestii zagrożeń dla zdrowia wynikających z przyczyn zewnętrznych (wypadki, urazy) oraz konsumpcji substancji psychoaktywnych. Zadania z zakresu edukacji zdrowotnej zalecano realizować w warunkach klasy lekcyjnej (nie sali gimnastycznej lub boiska) lub łączyć bezpośrednio z zajęciami ruchowymi.
Żaden z analizowanych programów nauczania nie zawierał odniesień do chorób innych niż wynikające z niedostatecznej aktywności fizycznej lub nieprawidłowej diety. Nie poruszano również problematyki szczepień ochronnych.
4.2.3.9. Programy nauczania edukacji dla bezpieczeństwa (klasa 8 szkoły podstawowej i klasa 1 szkoły ponadpodstawowej)
Programy nauczania przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa stanowiły jedną z liczniejszych grup analizowanych programów (20 programów, z tego 11 dotyczyło szkół podstawowych). We wszystkich znajdowały się nawiązania do problematyki ochrony zdrowia, jednakże zaledwie w trzech do chorób zakaźnych – były to programy adresowane do uczniów klas 8. szkół podstawowych. Żaden z programów nie zakładał poruszania kwestii szczepień ochronnych.
Problematyka zdrowotna poruszana była przede wszystkim w kontekście profilaktyki chorób cywilizacyjnych, zdrowego odżywiania się, elementów zdrowia psychicznego, w tym profilaktyki uzależnień oraz aktywności fizycznej. Jednocześnie akcentowana była kluczowa rola przedmiotu w zdobyciu przez uczniów wiedzy i umiejętności z zakresu ochrony zdrowia – dotyczyło te jednak aspektu udzielania pierwszej pomocy.
4.2.3.10. Programy nauczania wiedzy o społeczeństwie (klasa 8 szkoły podstawowej)
Wszystkie 7 analizowanych programów nauczania przedmiotu wiedza o społeczeństwie obejmowało II etap edukacji (naukę w 8 klasie szkoły podstawowej w wymiarze 2 godzin tygodniowo)87. Odniesienie do zdrowia stwierdzono tylko w jednym programie, w którym określono planowe osiągnięcia uczniów w postaci znajomości systemów wartości społeczeństw europejskich – zdrowego stylu życia. Pozostałe programy nauczania nie nawiązywały do kwestii ochrony zdrowia, chorób, czy też problematyki szczepień ochronnych.
4.2.3.11. Programy nauczania techniki (klasy 4–6 szkoły podstawowej)
Wszystkie 4 analizowane programy zawierały odniesienia do kwestii związanych ze zdrowiem. Zagadnienia te były poruszane w kontekście zapobiegania wypadkom i udzielania pierwszej pomocy (4 programy nauczania); aktywności fizycznej i wypoczynku (1 program) oraz zrównoważonej diety (1 program). W ocenianych dokumentach nie zostały poruszone kwestie związane z chorobami, w tym chorobami zakaźnymi oraz szczepieniami ochronnymi.
4.2.3.12. Programy nauczania przedszkolnego
Poza podstawowym zbiorem 225 programów nauczania dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych analizie poddano 15 programów nauczania przedszkolnego, do których dostęp uzyskano razem z programami nauczania wczesnoszkolnego.
We wszystkich tych programach znajdowały się odniesienia do zdrowia człowieka, a w aż 10 z nich poruszało kwestię szczepień ochronnych. Zagadnienia zdrowotne obejmowały przede wszystkim kwestie higieny osobistej, w tym w kontekście zapobiegania chorobom (wszystkie analizowane programy nauczania) i właściwego odżywiania się (9 programów).
4.2.3.13. Pozostałe programy nauczania
Pozostałych 107 programów nauczania obejmowało przedmioty takie jak: matematyka, fizyka, chemia, plastyka, język polski, historia, łacina, języki obce nowożytne, muzyka, informatyka, podstawy przedsiębiorczości oraz historia sztuki. W stosunku do tych przedmiotów obowiązująca podstawa programowa nie przewidywała obowiązku poruszenia w kwestii związanych z ochroną zdrowia. Zagadnienia te były jednak obecne w 44 dokumentach, przy czym najczęściej występowały w programach nauczania języków obcych (18 spośród 23 programów), gdzie przewidywano nabycie przez ucznia umiejętności w zakresie opisu stanu zdrowia. Występowały również w programach nauczania innych przedmiotów, w szczególności chemii (17 na 20 programów nauczania), fizyki (4 na 7 programów) i informatyki (wszystkie 5 programów), w których były one poruszane przede wszystkim w kontekście bezpieczeństwa w odpowiedniej pracowni szkolnej oraz zagrożeń środowiskowych dla zdrowia człowieka.
Żaden z pozostałych dostępnych do analizy programów nauczania nie zawierał treści dotyczących chorób zakaźnych lub problematyki szczepień ochronnych.
4.2.4. Wybrane przykłady działań edukacyjnych w zakresie szczepień ochronnych – dobre praktyki
W wielu państwach dostrzeżono występowanie znaczących deficytów w wiedzy ludności na temat chorób zakaźnych i szczepień ochronnych. Zaobserwowano przy tym rosnącą liczbę osób młodych wykazujących niezdecydowaną postawę (niewiarę) w stosunku do szczepień (ang. vaccine hesitancy)88. Zjawisko to nie zostało dotychczas szczegółowo zbadane. Podkreśla się jednak, że u jego podstaw leży brak lub niedostateczna wiedza na temat zasad działania szczepionek i ich znaczenia dla zdrowia jednostki oraz społeczeństwa. Programy edukacyjne w większości krajów europejskich nie obejmują zakresu wiedzy z immunologii i mikrobiologii, która stanowi podstawę do zrozumienia istoty szczepień ochronnych.
Badania przeprowadzone wśród 11-latków z Wielkiej Brytanii, wskazują, że wiedza o szczepieniach jako metodzie zapobiegania chorobom była ograniczona. Wśród uczniów szkół średnich w Stanach Zjednoczonych pokutowało przekonanie, że szczepienia działają jak lekarstwo89. Panuje przy tym konsensus, że edukacja jest skuteczną formą promowania szczepień ochronnych90 a podejmowane w szkołach interwencje edukacyjne mogą wpłynąć pozytywnie na nastawienie do szczepień ochronnych zarówno dzieci jak i rodziców84.
Z powyższych względów podejmowane są liczne inicjatywy edukacyjne, których celem jest promocja idei szczepień, jak również badania naukowe, których przedmiotem jest ocena skuteczności tych działań.
Jednym z często powtarzających się obszarów interwencji jest zapobieganie rakowi szyjki macicy przez upowszechnianie szczepień przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV). Z uwagi na wymagany dla skuteczności interwencji wiek szczepionego dziecka (11–12 lat) naturalnym miejscem podejmowania działań informacyjnych jest szkoła, a ich odbiorcami zarówno dzieci, młodzież, jak i ich rodzice86,91.
W Szwecji działania edukacyjne dla uczniów szkół średnich (II etap edukacji) opierają się na wykładzie na temat profilaktyki raka szyjki macicy, wirusa HPV i metod ochronnych w postaci szczepień. Godzinne zajęcia lekcyjne prowadzone są z użyciem folderów edukacyjnych (ulotek przekazanych uczniom) i informacji z witryn internetowych. Najlepiej ocenianym przez uczniów elementem zajęć jest prelekcja. Według deklaracji uczestników większość nie zapoznaje się z przekazaną im broszurą informacyjną oraz nie korzysta z dedykowanych programowi stron internetowych. Wskazuje to, że najskuteczniejszym sposobem dotarcia do zainteresowanych jest prosty, bezpośredni przekaz edukacyjny. Ewaluacja prowadzonej interwencji dowiodła, że pomimo niepełnej wiedzy szwedzkich licealistów na temat HPV i szczepionek przeciwko HPV deklarują oni pozytywne nastawienie do zaszczepienia się. Uczniowie wyrażają również chęć pogłębienia wiedzy w tym zakresie – również w formule bezpośredniej, np. od pielęgniarki szkolnej. Udowodniono, że uzyskanie poprawy wiedzy wśród uczniów jest łatwe do osiągnięcia, jednak rezultat w postaci zmiany zachowania i postawy trudny do przewidzenia92.
Do podobnych wniosków doprowadziła ocena wdrożonego w Hongkongu projektu edukacyjnego adresowanego do uczniów szkół podstawowych. Diagnoza przed rozpoczęciem interwencji wskazywała na występujące braki wiedzy, przy jednoczesnym korzystnym nastawieniu do szczepienia ochronnego przeciwko HPV. Szkolny program interwencyjny obejmujący cykl prelekcji (3 razy 45 minut) wspomagany dostarczonymi uczniom materiałami edukacyjnymi uzupełnił wiedzę i dodatkowo poprawił nastawienie i akceptację wobec szczepienia. Program edukacyjny wywarł pozytywny wpływ na postrzeganie przez uczestników szczepień przeciwko wirusowi HPV i chęci zaszczepienia się93. Pozytywne wyniki realizacji programu (w szczególności wzrost liczby zainteresowanych szczepieniem) doprowadził do wprowadzenia, począwszy od roku szkolnego 2019/20, szczepień przeciwko HPV dla wszystkich uczennic szkół podstawowych w Hongkongu94 w ramach obowiązującego programu szczepień populacji dzieci.
Istotnym zagadnieniem, które ma wpływ na liczbę wykonanych szczepień, jest dogodność poddania się szczepieniu w możliwie krótkim odstępie czasu od przeprowadzonej interwencji edukacyjnej95.
W roku szkolnym 2010/2011 w siedmiu publicznych szkołach podstawowych w Denver (Kolorado, USA) zapewniono możliwość wykonania zalecanych (dobrowolnych) szczepień ochronnych dla uczniów klas od 6 do 8 w szkołach (ang. school-located vaccination). Doprowadziło to do istotnego wzrostu odsetka zaszczepionych (31% wobec średniej wynoszącej 28% populacji uprawnionych)96.
Podobna interwencja przeprowadzona w hrabstwie Nowy Jork (Nowy Jork, USA), obejmująca dzieci uczęszczające do 12 szkół podstawowych w okresie lat szkolnych 2009/10 i 2010/11, wykazała znaczące (od 50% do 60%) zwiększenie prawdopodobieństwa zaszczepienia w przypadku dzieci uczęszczających do szkół, w których możliwe było skorzystanie ze szczepienia „na miejscu”.
4.2.5. Wnioski
Przeprowadzona analiza dostępnych informacji (podstaw programowych, ramowych planów nauczana i programów nauczania dla poszczególnych przedmiotów) umożliwiają wyciągnięcie następujących wniosków:
Edukacja zdrowotna stanowi istotny element działań edukacyjnych i wychowawczych w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Znajduje to odzwierciedlenie w wymaganiach zawartych w podstawach programowych dla edukacji wczesnoszkolnej oraz wybranych przedmiotów na II i III etapie edukacji (klasy 4–8 szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowej).
Brak jest całościowego podejścia do kwestii edukacji zdrowotnej i określenia jej miejsca w toku edukacji szkolnej. Skutkuje to wielokrotnym ujęciem tych samych aspektów w ramach nauczania różnych przedmiotów (np. kwestii żywności i żywienia, postępowania w przypadku katastrof i wypadków oraz zagrożeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych) oraz stwarza istotne ryzyko pominięcia innych aspektów, które podejmowane obecnie są tylko w ramach jednego przedmiotu lub w na jednym etapie edukacyjnym.
Podstawową rolę w przekazaniu uczniom wiedzy o zdrowiu człowieka odgrywają przedmioty takie jak: przyroda (klasa 4 szkoły podstawowej); biologia (klasy 5–8 szkoły podstawowej oraz szkoły ponadpodstawowej); wychowanie fizyczne i edukacja dla bezpieczeństwa.
Zagrożenia stwarzane przez choroby zakaźne oraz rola szczepień ochronnych w prewencji zakażeń poruszane są jedynie w toku nauczania przyrody i biologii, przy czym koncentracja tych treści następuje na najwcześniejszym etapie kształcenia (4 klasa szkoły podstawowej), a na kolejnych etapach poruszane są one coraz rzadziej.
Duże możliwości w zakresie edukacji zdrowotnej stwarza przedmiot edukacja dla bezpieczeństwa, który jest nauczany zarówno na etapie szkoły podstawowej, jak i ponadpodstawowej. Wykorzystanie tego potencjału ogranicza jednak niewielki odstęp czasowy pomiędzy jego realizacją w szkole podstawowej (8 klasa) a ponadpodstawowej (1 klasa). Powoduje to, że uczniowie dwukrotnie zapoznają się z tymi samymi zagadnieniami, dysponując praktycznie niezmienionym zasobem wiedzy i umiejętności z innych przedmiotów, podczas gdy możliwe byłoby zróżnicowanie i lepsze dostosowanie przekazywanych treści do zmieniających się potrzeb dorastającej młodzieży.
Obowiązujące regulacje prawne przewidują stosunkowo dużą swobodę w opracowywaniu programów nauczania poszczególnych przedmiotów. Prowadzi to, pomimo minimalnych wymagań określonych w podstawie programowej, do powstania istotnych różnić w zakresie i sposobie uwzględnienia w poszczególnych programach nauczania zagadnień dotyczących ochrony zdrowia, a w szczególności problematyki chorób zakaźnych i szczepień ochronnych.
Poszczególne programy nauczania tego samego przedmiotu cechuje istotne zróżnicowanie pod względem wymagań co do zakresu przekazywanych informacji, kontekstu ich prezentacji oraz formy realizacji zajęć.
Mechanizm wyboru i dopuszczania programów do użytku w szkole (decyzją dyrektora szkoły) stwarza możliwość oparcia edukacji na programach, w których zagadnienia z zakresu ochrony zdrowia niepotrzebnie powtarzają się lub nie uzupełniają się w optymalny sposób. Obowiązujące regulacje prawne nie przewidują wymogu weryfikacji komplementarności programów nauczania różnych przedmiotów składających się na szkolny zestaw programów nauczania.
Realizowane w szkołach działania edukacyjne nie są powiązane z innymi inicjatywami w zakresie promocji i dostępności szczepień, w tym w szczególności z faktycznym momentem wykonywania szczepień przewidzianych w Programie Szczepień Ochronnych.
Brak jest miarodajnych źródeł informacji o programach nauczania wykorzystywanych w szkołach, w tym liczbie uczniów uczących się według poszczególnych programów. Utrudnia to całościową i bardziej szczegółową ocenę edukacji dzieci i młodzieży w zakresie problematyki zdrowotnej.
4.2.6. Rekomendacje
W celu zwiększenia efektywności edukacji zdrowotnej w szkołach, a w szczególności w zakresie edukacji o chorobach zakaźnych i szczepieniach ochronnych, należałoby rozważyć podjęcie następujących działań:
• określenie miejsca edukacji zdrowotnej w edukacji szkolnej, w celu zapewnienia jej kompleksowości i wyeliminowania wielokrotnego omawiania tych samych zagadnień w ramach nauczania różnych przedmiotów. W tym celu wskazane byłoby również określenie przedmiotu wiodącego, systematyzującego i integrującego zdobywane przez uczniów wiedzę i umiejętności. Rolę tę mógłby pełnić przedmiot edukacja dla bezpieczeństwa, przy założeniu wprowadzenia wskazanych poniżej zmian w sposobie jego nauczania;
• szersze uwzględnienie w podstawie programowej, a w konsekwencji w programach nauczania, problematyki chorób zakaźnych i ich profilaktyki. Konieczne jest całościowe ujęcie tego zagadnienia, które w chwili obecnej omawiane jest przede wszystkim z perspektywy czynników ryzyka/patogenów w ramach nauczania przyrody i biologii;
• zmiana ramowego planu nauczania w zakresie przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa, tak aby wydłużyć okres pomiędzy jego realizacją w szkole podstawowej (na zakończenie nauki) i ponadpodstawowej (na początku nauki);
• zwiększenie liczby godzin poświęconych problemom zdrowia, w tym tematyki chorób zakaźnych przy uwzględnieniu społecznego aspektu szczepień ochronnych jako jednego z najefektywniejszych sposobów ochrony i umacniania potencjału zdrowotnego jednostki i społeczeństwa;
• powiązanie momentu realizacji w szkole zajęć poświęconych chorobom zakaźnym i szczepieniom z harmonogramem realizacji programu szczepień ochronnych (np. przez włączenie działań polegających na analizie indywidulnej historii szczepień i jej zestawieniu z kalendarzem szczepień obowiązkowych i zalecanych);
• organizacja możliwości podnoszenia kwalifikacji i aktualizacji posiadanej wiedzy przez nauczycieli przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa;
• łączenie nauczania (treści przekazywanych w ramach poszczególnych przedmiotów) z innymi działaniami z zakresu ochrony zdrowia podejmowanymi na poziomie szkoły (np. w ramach realizacji PPZ) oraz działaniami podejmowanymi przez inne podmioty (np. organizacje pozarządowe, jednostki systemu ochrony zdrowia);
• zapewnienie efektywnego monitorowania i ewaluacji edukacji zdrowotnej w szkołach. Na działania te powinny się składać systematyczne zbieranie danych o faktycznie wykorzystywanych w szkołach programach nauczania oraz ocena wyników ich realizacji uwzględniająca mierniki subiektywne (np. samoocena wiedzy uczniów o zdrowiu) i obiektywne (np. wyszczepialność, wykonane bilanse zdrowia).
56 Definicję programu polityki zdrowotnej zawiera art. 5 pkt. 29a ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. z 2021 r. poz. 1285.
57 Ustawa o samorządzie gminnym Dz. U. z 1990 r. Nr 16 poz. 95, Ustawa o samorządzie powiatowym Dz. U. z 1998 r. Nr 91 poz. 578, Ustawa o samorządzie wojewódzkim Dz. U. z 1998 r. Nr 91 poz. 576.
58 Możliwość taką przewiduje art. 9a ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. z 2021 r. poz. 1285.
59 Art. 5 pkt. 29 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. z 2021 r. poz. 1285.
60 Zakres świadczeń gwarantowanych wynika z rozporządzeń ministra właściwego do spraw zdrowia wydanych na podstawie art. 31d ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. z 2021 r. poz. 1285.
61 Trzecią możliwością współfinansowania świadczeń przez JST jest dofinansowanie przez nie programów zdrowotnych realizowanych przez NFZ, dotyczących profilaktyki chorób, zgodnie z art. 48c ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. z 2021 r. poz. 1285.
62 Art. 48a ust. 3 pkt 2 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Dz. U. z 2021 r. poz. 1285.
63 AOTMiT: https://bipold.aotm.gov.pl/assets/files/ppz/2019/REK/rptz_1_2019_grypa_kw.pdf
65 Populacja do przebadania w ramach Populacyjnego Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy wynosi ok. 9,7 mln. kobiet w wieku 25–59 lat w trzyletnim interwale. Z danych gromadzonych przez NFZ w ramach Systemu Informatycznego Monitorowania Profilaktyki wynika, że na badania cytologiczne zgłasza się corocznie od 21 do 26% uprawnionych kobiet.
66 Na podstawie pisma z dnia 26 marca 2021 r., znak: BP.071.53.2021.AZ
67 Były to programy opracowane przez gminy lub miasta. Niektóre z miast miały przy tym status gminy na prawach powiatu. Jednostki te nie zostały ujęte w danych dotyczących powiatów.
68 Do „osób starszych” skierowanych było 13 PPZ; „50+” – 14 PPZ; „55+” – 10 PPZ; „60+” 67 PPZ; „65+” – 17 2PPZ oraz „70+” – 6 PPZ.
69 Karta Ottawska, WHO, 1986 r. World Health Organization (1986) The Ottawa Charter for Health Promotion. First International Conference on Health Promotion, Ottawa, 21 November 1986. http://www.who.int/healthpromotion/conferences/previous/ottawa/en/
70 Zjawisko to dotyczyło w szczególności programów szczepień przeciwko HBV oraz odkleszczowemu zapaleniu opon mózgowych, gdzie przewidywana liczba zaszczepionych potrafiła odpowiadać dalece poniżej 1% populacji danej JST.
71 Wprowadzone w wyniku reformy zmiany zaczęły obowiązywać od roku szkolnego 2017/18. W kolejnym roku szkolnym (2018/19) ostatni rocznik gimnazjalistów ukończył szkołę, a gimnazja zostały wygaszone. Reforma szkół średnich II stopnia rozpoczęła się od roku szkolnego2019/2020, a ma się zakończyć w roku szkolnym 2023/2024.
72 Art. 47 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. 2021 poz. 1082)
73 Dz. U. poz. 356, z późn. zm.
74 Dz. U. poz. 977, z późn. zm.
75 Dz. U. poz. 467
76 Dz. U. poz. 184
77 Dz. U. poz. 860
78 Art. 47 ust. 1 pkt 3 i ust. 4 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. 2021 poz. 1082)
79 Dz. U. poz. 639
80 Dz. U. z 2020 r. poz. 1327 z późn. zm.
81 Dz. U. poz. 2013
82 Art. 84 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. 2021 poz. 1082)
83 Pismo do MEiN z dnia 24 lutego 2021 r. oraz odpowiedź MENiN z dnia 22 marca 2021 r., znak: DWEW-WWPB.491.5.2021.BN stanowią załączniki do niniejszego raportu
84 Przedmioty te, poza językiem obcym, nie są nauczane we wszystkich szkołach i/lub mają charakter dobrowolny.
85 Przedmiot ten realizowany jest w wymiarze 1 godziny lekcyjnej tygodniowo w klasie 8.
86 W szkole branżowej I stopnia przedmiot „Edukacja dla bezpieczeństwa” realizowany jest w 1. Klasie w wymiarze 1 godziny lekcyjnej tygodniowo.
87 Przedmiot wiedza o społeczeństwie jest realizowany również w szkołach ponadpodstawowych w wymiarze 1 godziny tygodniowo w: 1 i 2 klasie liceum; 4 i 5 klasie technikum oraz 3 klasie szkoły branżowej I stopnia i 1 klasie szkoły branżowej II stopnia.
88 Maisonneuve AR, Witteman HO, Brehaut J, Dubé È, Wilson K., Educating children and adolescents about vaccines: a review of current literature. Expert Rev Vaccines. 2018;17(4):311–321.
89 Zeyer A. Getting Involved with Vaccination. Swiss Student Teachers’ Reactions to a Public Vaccination Debate. Sustainability. 2019; 11(23):6644.
90 Kwan TT, Tam KF, Lee PW, Chan KK, Ngan HY. The effect of school-based cervical cancer education on perceptions towards human papillomavirus vaccination among Hong Kong Chinese adolescent girls. Patient Educ Couns. 2011;84(1):118–22.
91 Rickert VI, Auslander BA, Cox DS, Rosenthal SL, Rupp RE, Zimet GD. School-based HPV immunization of young adolescents: effects of two brief health interventions. Hum Vaccin Immunother. 2015;11(2):315–21.
92 Höglund AT, Tydén T, Hannerfors AK, Larsson M. Knowledge of human papillomavirus and attitudes to vaccination among Swedish high school students. Int J STD AIDS. 2009;20(2):102–7.
93 Kwan TT, Tam KF, Lee PW, Chan KK, Ngan HY. The effect of school-based cervical cancer education on perceptions towards human papillomavirus vaccination among Hong Kong Chinese adolescent girls. Patient Educ Couns. 2011;84(1):118–22.
94 Centre for Health Protection: https://www.chp.gov.hk/en/features/102146.html
95 Gellert P, Bethke N, Seybold J. School-based educational and on-site vaccination intervention among adolescents: study protocol of a cluster randomised controlled trial. BMJ Open. 2019;9(1):e025113.
96 Shlay JC, Rodgers S, Lyons J, Romero S, Vogt TM, McCormick EV. Implementing a School-Located Vaccination Program in Denver Public Schools. J Sch Health. 2015;85(8):536–43.