dr hab. n. med. Mateusz Jankowski, prof. CMKP
prof. dr hab. n. med. Jarosław Pinkas
10. Dobre praktyki w zakresie szczepień ochronnych
Budowa zaufania do szczepień ochronnych stanowi jeden z obszarów aktywności międzynarodowych organizacji zdrowotnych takich jak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC). Wymiana dobrych praktyk w zakresie szczepień ochronnych pomiędzy poszczególnymi krajami umożliwia skuteczne budowanie zaufania do szczepień. Uwarunkowania kulturowe, historyczne oraz sposób organizacji systemu ochrony zdrowia w poszczególnych krajach sprawiają, że polityka zdrowotna w zakresie szczepień ochronnych wymaga dostosowania do indywidualnych warunków danego kraju. Wydaje się, że wymiana dobrych praktyk w zakresie szczepień może mieć szczególne znaczenie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, z uwagi na podobne doświadczenia historyczne oraz obowiązek szczepień dzieci obecny w większości z nich.
Niezależnie od sposobu organizacji systemu ochrony zdrowia oraz obowiązującej polityki zdrowotnej w zakresie szczepień ochronnych większość krajów mierzy się z podobnymi wyzwaniami w zakresie budowy zaufania do szczepień ochronnych. Rosnąca liczba osób wahających się (vaccine hesitancy), dezinformacja na temat szczepień i rozpowszechnianie medycznych fake-newsów oraz wyzwania wynikające z przeniesienia debaty o zdrowiu do mediów społecznościowych sprawiły, że wymiana dobrych praktyk w zakresie szczepień ochronnych ma szczególne znaczenie dla prowadzenia skutecznej polityki zdrowotnej.
Celem rozdziału jest identyfikacja kluczowych inicjatyw podejmowanych przez międzynarodowe organizacje zdrowotne, które służą wymianie informacji na temat dobrych praktyk w zakresie szczepień ochronnych.
10.1. Strategiczna Grupa Doradcza Ekspertów WHO ds. Szczepień Ochronnych (SAGE)
Już w 1999 r. Światowa Organizacja Zdrowia powołała Strategiczną Grupę Doradczą Ekspertów ds. Szczepień Ochronnych (Strategic Advisory Group of Experts on Immunization; SAGE) stanowiącą główny organ doradczy WHO w zakresie szczepionek, immunizacji i zwalczania chorób, którym można zapobiegać poprzez szczepienia.
Zadaniami SAGE jest m.in.:
• doradzanie w zakresie polityk zdrowotnych dotyczących szczepień ochronnych;
• tworzenie strategii zwalczania chorób, którym można zapobiegać poprzez szczepienia;
• opiniowanie szczepionek i technologii medycznych;
• wytyczanie priorytetów badań i rozwoju szczepionek;
• doradzanie w zakresie programów szczepień;
• wytyczanie globalnych planów zwalczania chorób.
Jedną z najistotniejszych aktywności podjętych przez grupę WHO SAGE było opracowanie w 2014 r. szczegółowej definicji pojęcia „vaccine hesitancy” (szczepionkowe wahanie się). Według WHO SAGE szczepionkowe wahanie się można zdefiniować jako opóźnienie decyzji o szczepieniu lub odmowa szczepienia pomimo dostępności do świadczeń medycznych – szczepień. Szczepionkowe wahanie się zależy od kontekstu (uwarunkowania społeczne, kulturowe, historyczne, środowiskowe i zdrowotne), czasu i miejsca oraz rodzaju szczepionki.
Wprowadzenie definicja „szczepionkowego wahania się” stanowiło istotny krok w debacie naukowej na temat budowy zaufania do szczepień. Dostępne dane naukowe sugerują, że wśród osób odmawiających szczepień dzieci lub opóźniających decyzję o szczepieniu dominują osoby wahające się, a osoby wykazujące jednoznacznie negatywne postawy wobec szczepień stanowią niewielki odsetek osób odmawiających szczepień. Takie podejście pozwala na bardziej precyzyjne kształtowanie polityki zdrowotnej w zakresie budowy zaufania do szczepień poprzez adresowanie działań edukacyjnych bezpośrednio do osób wahających się, które są bardziej skłonne do zmiany postaw, niż osoby jednoznacznie negatywnie nastawione do szczepień. Szczepionkowe wahanie się często dotyczy tylko wybranej szczepionki. Najczęściej postawy wahające się obserwowane są w przypadku trójskładnikowej szczepionki przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR). Rodzic prezentujący postawy wahające się odmawia przyjęcia przez dziecko danego preparatu (np. szczepionki MMR), podczas gdy pozostałe szczepienia wymienione w Programie Szczepień Ochronnych, realizowane są bez opóźnień.
„vaccine hesitancy” (szczepionkowe wahanie się)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie WHO SAGE Report 2014.
Ponadto eksperci WHO SAGE zidentyfikowali trzy czynniki wpływające na decyzję dotycząca szczepienia:
• zaufanie do szczepień (vaccination condifence) zaufanie do bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek oraz systemu, który je dostarcza, w tym do wiarygodności i kompetencji pracowników ochrony zdrowia oraz polityków zdrowotnych i urzędników, którzy kształtują politykę zdrowotną w zakresie szczepień ochronnych (jakie szczepionki i kiedy są potrzebne);
• bagatelizowanie znaczenia szczepień (vaccination complacency) obserwowane w sytuacji, gdy ryzyko zachorowania na wybrane choroby zakaźne jest niskie, z uwagi na ograniczenie transmisji chorób zakaźnych poprzez realizację programów szczepień w danym kraju, co prowadzi do bagatelizowania ryzyka zdrowotnego wynikającego z możliwości zachorowania na chorobę zakaźną i fałszywego przekonania, że szczepienia nie są potrzebne;
• dostęp do szczepień (vaccination convenience) dostępność fizyczna i geograficzna do wysokiej jakości szczepionek podawanych w odpowiednim miejscu i czasie oraz w sposób, który jest atrakcyjny, wygodny i przystępny cenowo.
Grupa WHO SAGE rekomenduje monitorowanie wymienionych powyżej czynników wpływających na decyzję dotyczącą szczepień jako jedno z kluczowych działań w budowaniu zaufania do szczepień. Ocena rozpowszechnienia w społeczeństwie postaw wahających się wobec szczepień wymaga stałego monitorowania za pomocą badań kwestionariuszowych (ankietowych).
Eksperci WHO SAGE regularnie przygotowują opracowania naukowe zawierające praktyczne wytyczne dotyczące wybranych aspektów szczepień, które mogą stanowić źródło dobrych praktyk umożliwiających budowę zaufania do szczepień ochronnych154.
Vaccine Safety Net155 to globalna sieć stron internetowych założona przez Światową Organizację Zdrowia w 2003 r., której celem jest dostarcza rzetelnych informacji na temat bezpieczeństwa szczepionek. Przed umieszczeniem na liście każda strona internetowa jest oceniana pod kątem jej wiarygodności, dostępności, treści i wyglądu. Wśród kryteriów oceny znajduje się również: transparencja finansowania, brak powiązań z przemysłem farmaceutycznym, przejrzystość zarządzania witryną, odpowiedzialność oraz wiarygodność naukowa i stała aktualizacja treści. Do 2020 r. Vaccine Safety Net skupiała 89 stron internetowych w 40 krajach i 35 językach. Wśród stron internetowych skupiony w Vaccine Safety Net znajduje się obecnie jedna strona z Polski (https://szczepienia.pzh.gov.pl/).
W ramach Vaccine Safety Net udostępniane są materiały szkoleniowe mające na celu wymianę wiedzy i współpracy między członkami sieci oraz poprawę komunikacji na temat bezpieczeństwa szczepionek, co umożliwia skorzystanie z dobrych praktyk w zakresie budowy zaufania do szczepień. Główne źródło danych stanowią materiały edukacyjne publikowane przez Global Advisory Committee on Vaccine Safety (GACVS) przy Światowej Organizacji Zdrowia.
10.3. Raporty tematyczne Światowej Organizacji Zdrowia
10.3.1. Effective communication of immunization data (2019)156
Dokument opublikowany w 2019 r. przez Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia. Celem dokumentu jest przedstawienie dobrych praktyk w zakresie efektywnej komunikacji na temat metod zapobiegania transmisji chorób zakaźnych, szczepionek i szczepień. Dokument skierowano do osób bezpośrednio zaangażowanych w realizację programu szczepień.
Jako jedno z głównych narzędzi komunikacji WHO wymienia materiały audio-wizualne. Z uwagi na łatwość przyswajania i zrozumienia przekazu rekomendowaną formą komunikacji są grafiki, wykresy i infografiki. Skuteczna komunikacja na temat szczepień powinna uwzględniać: jasno zdefiniowany cel przekazu (co nadawca chce osiągnąć), treść przekazu (historia lub wiadomość) oraz charakterystykę odbiorcy docelowego.
Europejskie Biuro WHO wskazuje na konieczność stosowania spersonalizowanej komunikacji dostosowanej do jasno zdefiniowanych grup odbiorców:
• decydentów;
• pracowników sektora ochrony zdrowia;
• rodziców dzieci w wieku szkolnym;
• nastolatków;
• seniorów.
W kolejnym kroku określa się format przekazu, narzędzia językowe wzmacniające przekaz oraz sposób wizualizacji danych (typ wykresu i infografiki dostosowane do grupy docelowej). W dokumencie „Effective communication of immunization data” szczegółowo określono zasady opracowywania materiałów wizualnych mających na celu skutecznie budować zaufanie do szczepień ochronnych wśród odbiorców przekazu.
Ponadto w dokumencie określono zakres danych dotyczących szczepień, jakie zdaniem WHO, powinny być gromadzone przez instytucje publiczne, tj.:
ІDane demograficzne
• według grupy wiekowej
• nowo przybyli (migranci, osoby ubiegające się o azyl)
• niezarejestrowani mieszkańcy
• uwzględnienie migracji wewnętrznej (ze wsi do miasta)
• ludność w powiatach
ІDane na temat dostaw szczepionek
• zakupione/dystrybuowane/podawane dawki szczepionki
• prognozy zamówień i globalna podaż
• analiza kosztów-efektywności
• cena za dawkę
• przeciętne zużycie w populacji
ІDane z nadzoru sanitarno-epidemiologicznego
• podejrzane i potwierdzone przypadki zachorowań na daną chorobę zakaźną
• przypadki zachorowań zawleczone z zagranicy
• dane na temat potwierdzonych przypadków zakażeń (wiek, otrzymane szczepienia)
• powikłania, hospitalizacje i zgony z powodu chorób zakaźnych, przeciw którym dostępne jest szczepienie
ІHarmonogram/Kalendarz szczepień
• krajowy
• grupy ryzyka
• rekomendacje WHO
ІRealizacja programu szczepień (podane dawki szczepionki)
• przeciętna wyszczepialność w powiecie
• liczba osób objętych szczepieniami dodatkowymi (zalecanymi)
• wyszczepialność wśród osób, u których odroczono szczepienie z przyczyn zdrowotnych
• zdarzenia niepożądane po szczepieniu
• liczba zutylizowanych dawek szczepionek
• przeciwwskazania do szczepień
ІBezpieczeństwo szczepionek
• profile bezpieczeństwa szczepionek
• rozpowszechnienie niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP)
• dane dotyczące produkcji szczepionek
• dane dotyczące składu poszczególnych szczepionek
• dane naukowe na temat bezpieczeństwa szczepionek publikowane w recenzowanych czasopismach naukowych
10.3.2. Vaccination and trust (2017)157
Dokument opublikowany w 2017 r. przez Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia. Celem dokumentu jest przedstawienie dowodów naukowych będących podstawą do opracowania zaleceń WHO dotyczących budowania i przywracania zaufania do szczepionek i szczepień. W dokumencie przedstawiono:
• sposób w jaki ludzie podejmują decyzje dotyczące szczepień;
• przyczyny, dlaczego niektórzy ludzie wahają się co do szczepień;
• zalecenia dotyczące komunikacji kryzysowej w przypadku rosnącej liczby odmów szczepień w populacji.
W dokumencie określono 4 podstawowe kroki umożliwiające budowę zaufania do szczepień:
• utworzenie referencyjnej jednostki odpowiedzialnej za komunikację dotyczącą szczepionek i szczepień;
• opracowanie strategii komunikacyjnej i strategii zarządzania kryzysowego;
• budowę sieci kontaktów (profesjonaliści medyczni, decydenci, politycy zdrowotni, organizacje pacjenckie, towarzystwa naukowe);
• stałe dostarczanie nowych informacji na temat szczepionek i szczepień poprzez dedykowane kanały komunikacji.
W przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej (np. rozpowszechniania dezinformacji podważającej zaufanie do szczepień) WHO zaleca:
• powołanie sztabu kryzysowego odpowiedzialnego za koordynację działań komunikacyjnych;
• szczegółową analizę problemu, jego źródło (np. genezę fake-newsa) oraz potencjalne obszary oddziaływania;
• współpracę z kluczowymi interesariuszami;
• komunikację zewnętrzną skierowaną do ogółu społeczeństwa, jak również grup docelowych szczególnie narażonych na potencjalne negatywne skutki wynikające z danego zdarzenia.
Wśród zdarzeń mogących podważać zaufanie do szczepień wymagających zdecydowanej reakcji komunikacyjnej WHO wymienia:
• występowanie niepożądanych odczynów poszczepiennych;
• zdarzenia, które nie są przyczynowo związane ze szczepieniem, ale są błędnie przypisywane szczepieniu (np. przez opinię publiczną, media lub pracowników służby zdrowia);
• historie lub fake-newsy w mediach społecznościowych;
• nowe opracowania naukowe negujące zasadność szczepień;
• wycofanie szczepionki lub tymczasowe zawieszenie używania szczepionki;
• zamiana szczepionki (producenta) zalecanej przeciw danej jednostce chorobowej.
W dokumencie przedstawiono 3 kluczowe rekomendacje w zakresie budowy zaufania do szczepień:
• przygotowanie długofalowej strategii budowy zaufania do szczepień poprzez edukację;
• opracowanie strategii komunikacji na temat szczepień, w tym w sytuacji kryzysowej;
• wytworzenie mechanizmów szybkiego reagowania na zdarzenia mogące podważać zaufanie do szczepień.
10.3.3. Training manual: Vaccine safety and false contraindications to vaccination (2017)158
Dokument opublikowany w 2017 r. przez Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia. Celem dokumentu jest przedstawienie najnowszych, miarodajnych, naukowo uzasadnionych porad dotyczących przeciwdziałania powszechnym błędnym wyobrażeniom (dezinformacji) na temat szczepień. Dokument ma charakter praktycznego poradnika i skierowany jest do profesjonalistów medycznych zaangażowanych w realizację programów szczepień.
W dokumencie poruszono następujące kwestie:
1. Bezpieczeństwo szczepionek
» produkcja szczepionek, kontrola jakości, warunki dopuszczenia do użytku;
» zasady monitorowania bezpieczeństwa szczepionek i szczepień oraz instytucje odpowiedzialne za nadzór nad bezpieczeństwem szczepionek i szczepień;
» niepożądane odczyny poszczepienne i zasady ich raportowania.
2. Przeciwwskazania do szczepień
» stany zdrowotne stanowiące przeciwwskazanie do szczepień;
» zasady odraczania szczepień.
3. Fakty i mity na temat szczepień
» przyczyny odmów szczepień;
» zasady komunikacji w przypadku osób wątpiących/wahających się;
» zasady transportu i przechowywania szczepień;
» warunki podawania szczepionek;
» zasady dokumentacji szczepienia.
4. Zasady szczepienia w wybranych populacjach
» zasady szczepienia w przypadku osób z niedoborami odporności, zakażonych wirusem HIV, osób po transplantacji, osób z chorobami śledziony lub zaburzeniami krzepnięcia;
» szczepienia u dzieci przewlekle chorych lub stale przyjmujących wybrane grupy leków;
» szczepienia u wcześniaków;
» szczepienia u kobiet w ciąży lub karmiących piersią;
» szczepienia u chorych na gruźlicę;
5. Szczepienia dla podróżujących;
6. Studium przypadków klinicznych – ćwiczenia praktyczne.
10.3.4. Best practice guidance: How to respond to vocal vaccine deniers in public (2017)159
Dokument opublikowany w 2017 r. przez Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia. Celem dokumentu jest przedstawienie zasad skutecznej komunikacji na temat szczepionek i szczepień dla rzeczników prasowych oraz departamentów komunikacji organów administracji publicznej zajmujących się tematyką zdrowia. Wytyczne oparto na wynikach badań z zakresu zdrowia publicznego, psychologicznych badań perswazji, badaniach z zakresu komunikacji oraz wytycznych WHO dotyczących komunikacji ryzyka.
W dokumencie przedstawiono strategie, które odnoszą się do trzech głównych elementów udanej komunikacji: odbiorców, mówcy i argumentu. Istotny element wytycznych stanowią badania psychologiczne, które dostarczyły przydatnych informacji na temat formułowania komunikatów w odpowiedzi na wszelkiego rodzaju błędne wyobrażenia i fake-newsy dotyczące szczepionek i szczepień.
Określono trzy grupy odbiorców wykazujących niski poziom zaufania do szczepień:
• osoby wahające się (hesitant individual; osoby odmawiające danego szczepienia lub opóźniające decyzję o szczepieniu, które relatywnie łatwo mogą być przekonane do zmiany decyzji poprzez właściwe przedstawienie dowodów naukowych i merytorycznych argumentów);
• osoby odmawiające szczepień (vaccine refuser; osoby, które bez wątpienia odmawia wszystkich szczepień, ale biorą pod uwagę inne opinie i mogą być przekonani do zmiany decyzji przez dowody naukowe i dobrze przedstawione argumenty);
• osoby odmawiające wszystkie szczepienia i aktywnie opowiadające się przeciwko szczepieniom (vocal vaccine denier; osoby, które nie akceptują zalecanych szczepionek, nie są otwarte na zmianę zdania bez względu na dowody naukowe, zaprzeczają konsensusowi naukowemu i dowodom naukowym związanym ze szczepieniem oraz aktywnie opowiadają się przeciwko szczepieniom).
Eksperci WHO zalecają, że podstawą budowy zaufania do szczepień powinno być wzmacnianie zaufania do szczepień wśród osób już przekonanych i osób wahających się (kierowanie przekazu do populacji ogólnej) poprzez dostarczanie zweryfikowanej naukowo wiedzy na temat szczepień, objaśnianie socjotechnik i sposobu prowadzenia debaty publicznej przez przeciwników szczepień oraz stałe dostarczanie nowych doniesień naukowych z zakresu szczepionek i szczepień, mogących przeciwdziałać dezinformacji. WHO ocenia szansę na przekonanie nieprzekonanych (osoby odmawiające wszystkie szczepienia i aktywnie opowiadające się przeciwko szczepieniom) jako bardzo małe, w związku z tym adresowanie komunikacji tylko do tej grupy nie powinno stanowić podstawy działań edukacyjnych mających na celu budowę zaufania do szczepień.
Ponadto w dokumencie przedstawiono 5 podstawowych praktyk (często w postaci socjotechnik) używanych w debacie publicznej przez przeciwników szczepień:
• teorie konspiracyjne (konsensus naukowy dotyczący szczepień jako efekt konspiracji/spisku na poziomie światowym);
• fałszywi eksperci (podważanie zaufania do ekspertów o uznanym dorobku społecznym i naukowym i promowanie własnych ekspertów, często bez wykształcenia medycznego);
• selektywność przekazu (posługiwanie się tylko pojedynczymi pracami naukowymi, często o błędnej metodologii, negując konsensus naukowy osiągnięty na podstawie przeglądów systematycznych i meta-analiz);
• niemożliwe oczekiwania (oczekiwanie stuprocentowej skuteczności leczenia lub gwarancji braku jakichkolwiek działań niepożądanych);
• przeinaczenie i fałszywa logika (brak związku przyczynowo skutkowego pomiędzy wynikami a wnioskami).
W dokumencie przedstawiono także pięć podstawowych argumentów/tematów używanych w debacie publicznej przez przeciwników szczepień:
• zagrożenie zdrowotne wynikające z choroby zakaźnej (twierdzenie, że choroby, którym można zapobiegać poprzez szczepienia są niegroźne lub samoistnie przestały występować na danym terenie);
• zaufanie do profesjonalistów medycznych (podważanie zaufania do lekarzy, pielęgniarek, instytucji zaangażowanych w realizację programów szczepień);
• wskazywanie alternatyw dla szczepionek (twierdzenie, że istnieją bezpieczniejsze i/lub skuteczniejsze metody zapobiegania chorobom zakaźnym niż szczepienia);
• podważanie skuteczności szczepionek (twierdzenie, że dana szczepionka nie jest skuteczna w zapobieganiu występowania danej choroby zakaźnej);
• podważenie bezpieczeństwa szczepionek (twierdzenie, że ryzyko i skutki działań niepożądanych wynikających z przyjęcia szczepionki jest wyższe niż skutki zdrowotne wynikające z przechorowania danej choroby zakaźnej).
Eksperci WHO rekomendują zastosowanie trzech kroków, pozwalających na odrzucenie argumentów używanych w debacie publicznej przez przeciwników szczepień:
1. Identyfikacja socjotechniki użytej do wygenerowania przekazu.
2. Identyfikacja tematu dezinformacji.
3. Opracowanie celowanego przekazu uwzględniającego objaśnianie socjotechniki użytej przez przeciwników szczepień oraz merytoryczne odniesienie się do argumentu/tematu dezinformacji poprzez dostarczenie zweryfikowanych naukowo danych.
Co istotne WHO podkreśla, że w wybranych przypadkach przedstawiciele instytucji publicznych i zawodów zaufania publicznego nie powinni brać udziału w debacie na temat szczepień, z uwagi na ryzyko, że udział w debacie będzie uwiarygadniał organizatorów/uczestników debaty, którzy prezentują argumenty skrajnie sprzeczne z wiedzą medyczną i obowiązującym konsensusem naukowym (np. kanały na YouTube prowadzone przez zadeklarowanych przeciwników szczepień używających socjotechniki jawnie podważające zaufanie do szczepień).
10.3.5. Vaccine safety communication library160
Zbiór dobrych praktyk dostępnych w wersji elektronicznej na stronie internetowej Światowej Organizacji Zdrowia obejmujący trzy kluczowe obszary budowy zaufania do szczepień:
• przygotowanie strategii komunikacyjnej;
• komunikacja kryzysowa;
• bieżąca komunikacja w celu budowania zaufania do szczepień ochronnych.
Podstawą do opracowania zaleceń dostępnych w „bibliotece” były doświadczenia zdobyte w różnych krajach, a także dowody naukowe i wyniki badań w dziedzinie psychologii, nauk społecznych i behawioralnych oraz komunikacji. Celem dokumentu jest dostarczenie interesariuszom w ochronie zdrowia narzędzi pomagających w przygotowaniu się na ewentualne kryzysy polityki zdrowotnej dotyczącej szczepień i zapobieganie im, a także zminimalizowanie negatywnych skutków każdego zdarzenia, które może podważyć zaufanie do szczepień.
Dokument jest stale aktualizowany celem dostosowania do aktualnych wyzwań polityki zdrowotnej w zakresie szczepień ochronnych.
10.4. Raporty tematyczne Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób
10.4.1. Countering online vaccine misinformation in the EU/EEA161
Dokument opublikowany w czerwcu 2021 r. przez Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób. Celem dokumentu jest dostarczenie krajowym instytucjom zdrowia publicznego informacji na temat czynników stojących za rozprzestrzenianiem się dezinformacji o szczepionkach w Internecie oraz zasobów i możliwości potrzebnych do zareagowania na szczepionkowe fake-newsy.
W dokumencie przedstawiono:
• główne źródła dezinformacji szczepionkach w krajach UE/Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG);
• dobre praktyki umożliwiające przeciwdziałanie dezinformacji na temat szczepionek publikowanej w Internecie;
• aktualne strategie stosowane przez krajowe organy ds. zdrowia publicznego w UE/EOG i inne organizacje w celu przeciwdziałania dezinformacji na temat szczepionek publikowanej w Internecie;
• potrzeby szkoleniowe krajowych organów ds. zdrowia publicznego w UE/EOG dotyczące opracowywania skutecznych strategii przeciwdziałania dezinformacji na temat szczepionek publikowanej w Internecie.
Eksperci ECDC rekomendują:
• utworzenie oficjalnych kanałów komunikacji na temat szczepień w Internecie, prowadzonych przez przedstawicieli krajowych instytucji zdrowia publicznego, które umożliwią budowę zaufania do szczepień w populacji ogólnej oraz będą stanowić źródło wiarygodnej informacji dla profesjonalistów medycznych, które mogliby polecać swoim pacjentom;
• stałe monitorowanie dyskursu publicznego na temat szczepień celem zidentyfikowania narracji, które mogą negatywnie wpływać na postawy wobec szczepień i generować odmowy szczepień;
• wytworzenie mechanizmów odpowiedzi na dezinformację na temat szczepionek publikowaną w Internecie uwzględniających wykorzystanie oficjalnych kanałów komunikacji instytucji (w tym mediów społecznościowych).
W dokumencie przedstawiono praktyczne przykłady zwalczania dezinformacji na temat szczepionek stosowane przez instytucje zdrowia publicznego w Estonii, Francji, Niemczech, Holandii, Hiszpanii i Rumunii.
Analizy dokonano na podstawie: przeglądu literatury naukowej na temat metod przeciwdziałania dezinformacji dotyczącej szczepionek i szczepień; analizy treści publikowanych w mediach społecznościowych i wywiadów z ekspertami zaangażowanymi w realizację programu szczepień w danym kraju (badania jakościowe).
10.4.2. Catalogue of interventions addressing vaccine hesitancy162
Dokument opublikowany w 2017 r. przez Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób. Celem dokumentu jest przedstawienie dobrych praktyk w zakresie identyfikacji źródeł postaw „wahających się” wobec szczepień oraz metod przeciwdziałania szczepionkowemu wahaniu się w populacji. Dokument skierowany jest do instytucji publicznych odpowiedzialnych za kształtowanie krajowej polityki zdrowotnej w zakresie szczepień ochronnych.
W dokumencie przedstawiono 10 różnych kwestionariuszy badawczych (w tym The Vaccine Sentimeter oraz The Vaccine Confidence Scale), które można zastosować celem oceny poziomu zaufania do szczepień w różnych populacjach (w tym w populacji ogólnej, w populacji rodziców dzieci w wieku szkolnym oraz wśród lekarzy rodzinnych).
Ponadto przedstawiono 30 przykładów interwencji zdrowia publicznego mających wzmacniać zaufanie do szczepień ochronnych.
Każda z interwencji została opisana według następującego schematu:
• cel interwencji;
• kraj realizacji interwencji;
• czynnik determinujący szczepionkowe wahanie się;
• warunki realizacji interwencji (np. gabinet lekarski, kampania medialna);
• populacja docelowa;
• jednostka realizująca interwencję;
• szczepionka/choroba zakaźna, której dotyczy interwencja;
• rodzaj interwencji (np. kampania informacyjna; scenariusz rozmów);
• źródło finansowania interwencji;
• główne działania wchodzące w skład interwencji;
• metody ewaluacji i wskaźniki pomiaru skuteczności interwencji.
Wśród opisanych w dokumencie interwencji zdrowia publicznego budujących zaufanie do szczepień 27 opierało się na dialogu, komunikacji lub narzędziach informacyjnych dla rodziców lub pracowników sektora ochrony zdrowia. Adresatami ponad połowy interwencji byli rodzicie dzieci w wieku szkolnym. Zdecydowana większość z interwencji dotyczyła przeciwdziałania dezinformacji na temat szczepień i budowy zaufania do bezpieczeństwa szczepień i szczepionek. Większość interwencji przedstawionych w dokumencie było opracowanych i wdrożonych poza Europą, co wskazuje na istotne braki skutecznych metod przeciwdziałania dezinformacji na temat szczepień, realizowanych w krajach UE.
10.4.3. Let’s talk about hesitancy: enhancing confidence in vaccination and uptake163
Dokument opublikowany w 2016 r. przez Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób. Celem dokumentu jest przedstawienie dobrych praktyk w zakresie komunikacji na temat szczepionek i szczepień. Dokument skierowany jest to osób odpowiadających za kierowanie programami szczepień w danym kraju oraz rzeczników prasowych i departamentów komunikacji organów administracji publicznej zajmujących się tematyką zdrowia.
W dokumencie przedstawiono:
• przyczyny postaw wahających się wobec szczepień;
• zasady komunikacji lekarz-pacjent w zakresie szczepień ochronnych;
• metody budowy zaufania do szczepień wśród profesjonalistów medycznych;
• zasady komunikacji na temat bezpieczeństwa i skuteczności szczepień.
Eksperci ECDC wskazują na związek pomiędzy zaufaniem do systemu opieki zdrowotnej i zaufaniem do profesjonalistów medycznych, a zaufaniem do szczepień ochronnych. Wśród czynników determinujących postawy wahające się wobec szczepień ECDC podkreśla negatywną rolę profesjonalistów medycznych wykazujących postawy wahające się wobec szczepień oraz brak jasnej informacji na temat bezpieczeństwa i skuteczności szczepień, która byłaby możliwa do zrozumienia przez osoby nieposiadające wykształcenia medycznego.
Dokument ma charakter praktycznego poradnika, gdzie przedstawione są argumenty poruszane przez osoby wahające się wobec szczepień oraz metody prowadzenia rozmowy i strategie komunikacji pozwalające skutecznie budować zaufanie do szczepień ochronnych.
Międzynarodowe organizacje zdrowotne takie jak WHO i ECDC regularnie publikują zestawy dobrych praktyk w zakresie budowy zaufania do szczepień ochronnych. Większość publikacji powstała w ciągu ostatnich 5 lat, zapewne jako odpowiedź na rosnącą liczbę fake-newsów i dezinformacji na temat szczepień w Internecie.
Za najważniejsze działania w zakresie budowy zaufania do szczepień realizowane na szczeblu międzynarodowym należy uznać dwie inicjatywy WHO: działalność Strategicznej Grupy Doradcza Ekspertów WHO ds. Szczepień Ochronnych (SAGE) oraz działalność sieci Vaccine Safety Net.
Wytyczne dotyczące komunikacji często mają charakter ogólnych zaleceń, a ich implementacja wymaga precyzyjnego uwzględnienia kontekstu społecznego, kulturowego, historycznego i środowiskowego obecnego w danym kraju. Niemniej jednak, większość dokumentów publikowanych w ostatnich latach przez WHO i ECDC jednoznacznie podkreśla rolę mediów społecznościowych i Internetu, w propagowaniu treści podważających zaufanie do szczepień ochronnych. Co istotne obie organizacje wskazują na konieczność opracowania przez krajowe instytucje zdrowia publicznego szczegółowego planu komunikacji w zakresie szczepień ochronnych oraz przygotowanie strategii komunikacji kryzysowej na wypadek zdarzeń mogących negatywnie wpływać na budowę zaufania do szczepień ochronnych.
Wysoki potencjał do wykorzystania w praktyce mogą mieć przykłady socjotechnik i argumenty używanie przez przeciwników szczepień opisane w dokumencie „Best practice guidance: How to respond to vocal vaccine deniers in public” opublikowanym w 2017 r. przez WHO.
Skuteczna komunikacja na temat szczepionek i szczepień wymaga spersonalizowanego przekazu dostosowanego do poziomu kompetencji zdrowotnych odbiorców, która w jasny sposób objaśnia socjotechniki używane przez przeciwników szczepień i w sposób merytoryczny dementuje argumenty używane w debacie publicznej.
Wydaje się, że istotną rolę w przeciwdziałaniu dezinformacji na temat szczepionek i szczepień odgrywają przedstawiciele mediów, którzy poprzez wyposażenie w podstawowe narzędzia umożliwiające identyfikację szczepionkowych fake-newsów, mogą znacząco przyczynić się do ograniczania rozpowszechniania treści antyszczepionkowych niemających podstaw merytorycznych w danych naukowych.
155 https://www.vaccinesafetynet.org
156 WHO: https://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-immunization/publications/2019/effective-communication-of-immunization-data-2019
157 WHO: https://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-immunization/publications/2017/vaccination-and-trust-2017
158 WHO: https://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-immunization/publications/2017/training-manual-vaccine-safety-and-false-contraindications-to-vaccination-2017
159 WHO: https://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-immunization/publications/2016/best-practice-guidance-how-to-respond-to-vocal-vaccine-deniers-in-public-2017
160 WHO: https://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-immunization/publications/vaccine-safety-communication-library
161 ECDC: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/countering-online-vaccine-misinformation-eu-eea
162 ECDC: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/catalogue-interventions-addressing-vaccine-hesitancy