dr hab. n. med. Mateusz Jankowski, prof. CMKP
8. Zaufanie do szczepień ochronnych w Europie
Polityka zdrowotna w zakresie szczepień ochronnych w Europie różni się pomiędzy poszczególnymi krajami. Regulacje prawne w zakresie szczepień ochronnych, ze szczególnym uwzględnieniem obowiązku poddania się wybranym szczepieniom, system organizacji szczepień (odpłatność, dostępność, miejsce realizacji szczepienia), jak również sposób komunikacji mogą istotnie wpływać na postawy społeczne i zaufanie do szczepień ochronnych. Rosnąca aktywność ruchu antyszczepionkowego obserwowana w ostatniej dekadzie bezpośrednio przekłada się na wzrost liczby odmów szczepień w Europie. Obniżenie zaufania do szczepień oraz unikanie lub odroczenie/opóźnienie decyzji o szczepieniu sprzyjają transmisji chorób zakaźnych w Europie, co znajduje odzwierciedlenie w danych epidemiologicznych (np. dotyczących występowania odry). Według danych Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) w latach 2015–2017 liczba przypadków odry odnotowana w krajach Unii Europejskiej/ Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EU/EAA) wzrosła ponad trzykrotnie (z 4001 przypadków odry odnotowanych w 2015 r. do 18 363 przypadków odry odnotowanych w 2017). W latach 2018–2019 liczba przypadków odry odnotowywanych każdego roku nadal była ponad dwukrotnie wyższa, niż obserwowana latach 2015–2016. W 2019 r. wśród 30 krajów EU/EAA odnotowano 13 200 przypadków odry, z czego aż 65% przypadków pochodziło z pięciu krajów (Francja, Rumunia, Włochy, Polska, Bułgaria). Niepokojący jest fakt, że Polska znajduje się w gronie krajów Europejskich o najwyższej liczbie przypadków odry. Rosnąca liczba przypadków zachorowań na odrę w Polsce wynika zarówno z nasilonej migracji ludności z Ukrainy (w tym osób nieszczepionych) oraz rosnącej liczby uchyleń od szczepień obowiązkowych w Polsce. Brak zaufania do szczepień i systemu ochrony zdrowia wśród obywateli Ukrainy sprawia, że rośnie liczba osób uchylających się od szczepień przeciw odrze, a liczba przypadków zachorowań na odrę na Ukrainie odpowiada za ponad 60% wszystkich przypadków zachorowań na odrę w Regionie Europejskim WHO. Przykład migracji ludności, zwłaszcza w obrębie kontynentu europejskiego pokazuje, jak istotne jest budowanie zaufania do szczepień ochronnych. Ponadto rosnąca liczba odmów szczepień stwarza nowe wyzwania dla władz publicznych w zakresie monitorowania zaufania do szczepień w danym kraju.
Badania postaw Europejczyków wobec szczepień prowadzone są przez instytucje naukowe, międzynarodowe organizacje zdrowotne, jak również Komisję Europejską. Z uwagi na reprezentatywność próby oraz użycie jednolitego zestawu pytań we wszystkich krajach, w których prowadzono badanie, do najważniejszych badań dotyczących postaw Europejczyków wobec szczepień należy zaliczyć raporty opracowywane na zamówienie Komisji Europejskiej.
Celem prac badawczych była wtórna analiza poziomu zaufania do szczepień ochronnych w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem szczepień dzieci na podstawie raportów przygotowywanych na zlecenie Komisji Europejskiej w latach 2018–2020.
Wtórnej analizie poddano dokumenty dotyczące postaw Europejczyków wobec szczepień ochronnych publikowane na stronie internetowej Komisji Europejskiej (sekcja „Public Health”). Analizowano raporty opracowane na podstawie wyników międzynarodowego projektu regularnego badania opinii publicznej realizowanego na zlecenie Komisji Europejskiej – Eurobarometr. Zidentyfikowano trzy raporty z badań Eurobarometr dotyczące szczepień:
1. Special Eurobarometer 488 – przeprowadzony w marcu 2019 r., który dotyczył postaw Europejczyków wobec szczepień (z uwzględnieniem szczepień dzieci);
2. Flash Eurobarometer 287 – przeprowadzony w listopadzie 2009 r., który dotyczył postaw Europejczyków wobec pandemii grypy A/H1N1 i chęci zaszczepienia się przeciw grypie A/H1N1;
3. Special Eurobarometer 257 – przeprowadzony w marcu i kwietniu 2006 r., który dotyczył wiedzy Europejczyków na temat metod prewencji zakażeń wirusem świńskiej grypy.
Z uwagi na tematykę badania do dalszej analizy włączono dane przedstawione w dokumencie „Special Eurobarometer 488”.
Ponadto, w ramach projektu „Vaccine Confidence Project™ (VCP)” na zlecenie Komisji Europejskiej opracowano dwa raporty dotyczące zaufania do szczepień ochronnych w Europie:
State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020 – opracowany na podstawie badań opinii przeprowadzonych w marcu i kwietniu 2020 r.;
State of Vaccine Confidence in the EU 2018 – opracowany na podstawie badań opinii przeprowadzonych przeprowadzony w maju i czerwcu 2018 r.
W 2015 r. zespół naukowców realizujący projekt „Vaccine Confidence Project™” opublikował raport z badań dotyczących postaw wobec szczepień w 20 krajach UE. Z uwagi na fakt, że badanie zrealizowano tylko w części krajów UE, wyniki uwzględnione w raporcie z 2015 r. zostały wykluczone z analizy z uwagi na brak możliwości dokonania porównań pomiędzy wszystkimi krajami UE.
Special Eurobarometer 488150
Badanie przeprowadzono w odpowiedzi na rosnącą liczbę odmów szczepień i ponowne występowanie w Europie przypadków chorób zakaźnych, które wydawały się być wyeliminowane (np. polio). Celem badania była ocena postaw Europejczyków wobec szczepień. Pytania dotyczyły m.in.:
• wiedzy na temat chorób zakaźnych;
• wyszczepialności (odsetek osób, które zaszczepiono przeciw danej chorobie);
• wiedzy na temat szczepień;
• stosunku do szczepień;
• pozyskiwania informacji na temat szczepień.
Badanie zrealizowano w marcu 2019 wśród 27 524 osób z 28 krajów członkowskich UE za pomocą bezpośrednich wywiadów kwestionariuszowych.
State of Vaccine Confidence
Raporty opracowane zostały przez zespół naukowców realizujących projekt „Vaccine Confidence Project™”. Projekt został zainicjowany w 2010 r. w odpowiedzi na rosnącą liczbę osób wahających się wobec szczepień oraz coraz częściej obserwowaną dezinformację na temat szczepień. Projekt jest koordynowany przez naukowców z London School of Hygiene & Tropical Medicine.
Zgodnie ze stanowiskiem naukowców z „Vaccine Confidence Project™”151, vaccine confidence („zaufanie do szczepień”) można zdefiniować jako zaufanie do skuteczności i bezpieczeństwa szczepionek oraz zaufanie do system opieki zdrowotnej, w ramach którego są przeprowadzane szczepienia.
W ramach projektu „Vaccine Confidence Project™” opracowano autorski kwestionariusz badawczy „Vaccine Confidence Index™” składający się początkowo z ośmiu pytań. Pytania formułowane są w formie stwierdzeń, a badany musi określić w jakim stopniu zgadza się bądź nie zgadza się z danym stwierdzeniem, wybierając jedną z pięciu możliwych odpowiedzi: zdecydowanie się zgadzam, raczej się zgadzam, nie wiem/trudno powiedzieć, raczej się nie zgadzam, zdecydowanie się nie zgadzam.
Pierwsze cztery pytania dotyczą postaw wobec szczepień ogółem:
1. Ogólnie uważam, że szczepienia są ważne dla dzieci.
2. Ogólnie uważam, że szczepionki są bezpieczne.
3. Ogólnie uważam, że szczepionki są skuteczne.
4. Szczepionki są zgodne z moimi przekonaniami religijnymi.
Następne dwa pytania dotyczą szczepień przeciw odrze, śwince i różyczce (szczepionka MMR).
5. Ogólnie uważam, że szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest ważne dla dzieci.
6. Ogólnie uważam, że szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest bezpieczna.
Odra stanowi przykład choroby zakaźnej, która z uwagi na obniżenie odsetka osób zaszczepionych przeciw niej zaczęła rozprzestrzeniać się w Europie, o czym świadczą dane epidemiologiczne i ponad trzykrotny wzrost liczby przypadków odry odnotowanych w Europie w latach 2015–2017.
Kolejne dwa pytania dotyczą postaw wobec szczepień przeciw grypie.
7. Ogólnie uważam, że szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne.
8. Ogólnie uważam, że szczepionka przeciw grypie sezonowej jest bezpieczna.
Szczepienie przeciw grypie stanowi przykład szczepienia, które zaleca się wykonywać co roku i które dotyczy zarówno dzieci jak i dorosłych. W związku z powyższym uważa się, że postawy wobec szczepień przeciw grypie mogą odzwierciedlać postawy ogółu społeczeństwa wobec szczepień. Przed wystąpieniem pandemii COVID-19 i wprowadzeniem szczepień przeciw COVID-19 grypa stanowiła jedyny przykład szczepienia (niezwiązanego z wyjazdem zagranicznym lub postępowaniem poekspozycyjnym) wobec którego każdy dorosły mógł podjąć decyzję, czy chce się zaszczepić.
W 2020 r. kwestionariusz badawczy poszerzono o kolejne dwa pytania dotyczące postaw wobec szczepień przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV):
1. Ogólnie uważam, że szczepienie przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) jest ważne.
2. Ogólnie uważam, że szczepionka przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) jest bezpieczna.
W ramach projektu „Vaccine Confidence Project™” prowadzone są badania opinii zarówno wśród ogółu społeczeństwa (reprezentatywna populacja ogólna), jak również wśród lekarzy rodzinnych.
W przypadku badań prowadzonych wśród lekarzy rodzinnych oprócz ośmiu wyżej wymienionych pytań, kieruje się również trzy dodatkowe pytania celem oceny zaufania do szczepień szczególnie wśród lekarzy rodzinnych. Skierowanie dodatkowych pytań wynika z faktu, że w większości krajów to właśnie lekarze rodzinni odpowiadają za realizacje programów szczepień. Podobnie jak w przypadku poprzednich pytań, pytania skierowane do lekarzy również przyjmują formę stwierdzeń, a lekarz biorący udział w badaniu musi określić prawdopodobieństwo zajścia danego zdarzenia, wybierając jedną z pięciu możliwych odpowiedzi: bardzo prawdopodobne, raczej prawdopodobne, nie wiem/trudno powiedzieć, raczej nieprawdopodobne, bardzo mało prawdopodobne.
1. Jakie jest prawdopodobieństwo, że polecisz pacjentom szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR)?
2. Jakie jest prawdopodobieństwo, że polecisz pacjentom szczepionkę przeciw grypie sezonowej?
3. Jakie jest prawdopodobieństwo, że polecisz szczepionkę przeciw grypie sezonowej kobietom w ciąży?
W badaniu152 zrealizowanym w 2020 r. kwestionariusz uzupełniono o pytanie dotyczące szczepień przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV).
W przypadku obu edycji badania State of Vaccine Confidence (2018 i 2020) zastosowano ten sam kwestionariusz badawczy, co pozwala na bezpośrednie porównania wyników badań (w tym poziomu zaufania do szczepień) pomiędzy poszczególnymi edycjami badaniami.
W 2018 r. badanie zrealizowano wśród 28 782 osób z 28 krajów członkowskich UE oraz wśród 1000 lekarzy rodzinnych z 10 krajów członkowskich UE.
W 2020 r. badanie zrealizowano wśród 27 158 osób z 27 krajów członkowskich UE i Wielkiej Brytanii oraz wśród 2501 lekarzy rodzinnych z 24 krajów członkowskich UE i z Wielkiej Brytanii (łącznie 25 krajów). W obu edycjach badania State of Vaccine Confidence prowadzonego wśród lekarzy rodzinnych udział w badaniu brali również lekarze z Polski.
8.4.1. Wiedza mieszkańców UE na temat chorób zakaźnych
W badaniu Special Eurobarometer 488, respondentów pytano, czy wybrane choroby zakaźne (grypa, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie wątroby, odra, tężec, polio) mogą prowadzić do zgonu. Wykazano, że istotny odsetek Europejczyków nie jest świadomych faktu, że wyżej wymienione choroby zakaźne mogą być przyczyną zgonów w krajach UE.
Wśród badanych najwyższy odsetek prawidłowych odpowiedzi (wskazujących, że dana choroba może prowadzić do zgonu) uzyskano w przypadku grypy (56% badanych). Najwyższy odsetek respondentów deklarujących, że grypa może prowadzić do zgonu obserwowano w Grecji (87%), we Francji (85%) i na Cyprze (84%), a najniższy we Włoszech (15%). W Polsce tylko 44% badanych poprawnie wskazało, że grypa może prowadzić do zgonu, co jest poniżej średniej dla krajów EU.
W 2018 r. ECDC potwierdziła 37 zgonów z powodu odry w krajach UE/Europejskiego Obszaru Gospodarczego. W marcu 2019 r. nieco ponad jedna trzecia mieszkańców UE (37%) deklarowała, że odra może prowadzić do zgonu w krajach UE. Najwyższy odsetek respondentów deklarujących, że odra może prowadzić do zgonu obserwowano w Szwecji (61%), Danii (53%) i w Niemczech (52%), a najniższy w Hiszpanii (9%), na Malcie (11%) i na Cyprze (12%). Odsetek mieszkańców Polski deklarujących, że odra może prowadzić do zgonu był o 5 punktów procentowych niższy niż średnia Europejska (32% vs 37%).
Autorzy badania Special Eurobarometer 488 wykazali, że kobiety w porównaniu do mężczyzn częściej deklarowały, że odra może prowadzić do zgonu (41% vs 33%). Ponadto, najniższy odsetek osób deklarujących, że odra może prowadzić do zgonu obserwowano w najmłodszych grupach wiekowych 15–24 lata (28%).
8.4.2. Wyszczepialność w krajach UE
Wśród mieszkańców UE, którzy w ciągu ostatnich 5 lat byli szczepieni, prawie dwie trzecie deklarowało (63%), że decyzję o szczepieniu podjęli na podstawie rekomendacji lekarza. Ponadto, prawie co piąty mieszkaniec UE (17%), który w ciągu ostatnich 5 lat był szczepiony zdecydował się na szczepienie z powodu wyjazdu zagranicznego.
Wśród mieszkańców UE, którzy w ciągu ostatnich 5 lat nie przyjęli żadnej szczepionki, 22% deklarowało, że nie zrobiło tego, ponieważ nie polecał im tego lekarz. Ponadto, co dziesiąty mieszkaniec UE, który nie był szczepiony w ciągu ostatnich 5 lat deklarował, że nie szczepił się, bo w jego ocenie szczepienia są niezbędne jedynie u dzieci.
W każdym z 28 krajów UE rekomendacja lekarza lub profesjonalisty medycznego była najważniejszym czynnikiem zachęcającym do szczepień. Wyniki badania Special Eurobarometer 488 jednoznacznie wskazują na rolę lekarzy rodzinnych w realizacji programów szczepień. Proaktywna postawa lekarzy rodzinnych (w tym lekarzy pediatrów) ogrywa kluczową rolę w utrzymaniu odporności populacyjnej przeciw chorobom zakaźnym, zwłaszcza chorobom zakaźnym wieku dziecięcego, takim jak odra.
Jednocześnie badanie Special Eurobarometer 488 pokazuje, jak istotne jest opracowanie narzędzi badawczych pozwalających na wiarygodne porównania pomiędzy krajami UE. Badanych pytano, czy w ciągu ostatnich pięciu lat byli szczepieni lub czy ktoś z ich najbliższej rodziny był szczepiony w ciągu ostatnich 5 lat. Wyniki uzyskane na podstawie tak zadanego pytania mogą być różnie interpretowane. Można przypuszczać, że w przypadku rodziców dzieci poniżej 18 roku życia, odsetek odpowiedzi twierdzących będzie niższy niż wśród osób w wieku 40–65 lat. Ponadto, odsetek odpowiedzi twierdzących może w znacznym stopniu zależeć od szczepienia przeciw grypie. Biorąc pod uwagę fakt, że na odpowiedzi twierdzące wpływają zarówno szczepienia dzieci (np. w krajach, gdzie jest obowiązek szczepień) i szczepienia przeciw grypie (głównie wśród osób starszych i wybranych zawodów np. medyków), pytanie użyte w badaniu Special Eurobarometer 488 nie wyczerpuje tematu. Z tego powodu tak ważnym jest opracowanie jednego narzędzia badawczego, umożliwiającego prowadzenie wiarygodnych porównań, niezależnie od regulacji prawnych np. obowiązku szczepień w danym kraju. Takie możliwości może stwarzać użycie kwestionariusza Vaccine Confidence Index™, gdzie oceniane jest zaufanie do szczepień, a nie sam fakt poddania się szczepieniu w przeszłości, które może zależeć od polityki zdrowotnej w zakresie szczepień ochronnych obowiązującej w danym kraju UE.
8.4.3. Wiedza mieszkańców UE na temat szczepień
Dominująca część mieszkańców UE (80%) zgadza się ze stwierdzeniem, że szczepionki są poddawane rygorystycznym badaniom, zanim zostaną dopuszczone do stosowania. Przeciwnego zdania jest 11% mieszkańców UE, a 9% nie jest w stanie określić, czy szczepionki poddawane są rygorystycznym badaniom przed dopuszczeniem do stosowania.
Odsetek mieszkańców UE deklarujących, że szczepionki są poddawane rygorystycznym badaniom zanim zostaną dopuszczone do stosowania istotnie różnił się pomiędzy poszczególnymi krajami: od 93% w Holandii i 90% w Szwecji do 68% w Bułgarii, 68% na Łowie i 66% w Rumunii. W Polsce 76% badanych zgadzało się ze stwierdzeniem, że szczepionki są poddawane rygorystycznym badaniom, zanim zostaną dopuszczone do stosowania, co stanowi odsetek porównywalny do średniej UE. Można przypuszczać, że odpowiedź na to pytanie w pewnym stopniu odzwierciedla poziom zaufania do sektora ochrony zdrowia w danym kraju.
Niepokojącym jest fakt, że ponad co trzeci mieszkaniec UE (38%) błędnie deklarował, że szczepionki mogą powodować choroby, przed którym powinny ochronić (np. błędne przekonanie, że szczepionka na odrę może wywołać odrę). Ponadto, prawie połowa badanych (48%) wierzyła, że szczepionki mogą często powodować poważne działania niepożądane. W przypadku obu pytań odsetek Polaków deklarujących błędne odpowiedzi był niższy niż średnia UE (odpowiednio 30% i 40%). Ponadto osoby posiadające wyższe wykształcenie częściej potrafiły zidentyfikować błędne stwierdzenia wobec szczepień, w porównaniu do osób nieposiadających wyższego wykształcenia.
Wiedza mieszkańców UE na temat szczepień wskazuje na istotne potrzeby edukacji na temat szczepień i szczepionek, zarówno na poziomie krajowym jak i międzynarodowym. Wydaje się, że Europejska Agencja Leków powinna zwiększyć poziom komunikacji na temat procesu dopuszczenia szczepień do użytku na terenie UE oraz przebiegu tej procedury, a lokalne instytucje zdrowia publicznego powinny realizować działania mające na celu informowanie o występowania niepożądanych odczynów poszczepiennych. Zjawiska te obserwuje się w przypadku strategii komunikacyjnej dotyczącej szczepień przeciw COVID-19, a dobre praktyki wytworzone w tym obszarze należy wykorzystać do budowy zaufania do szczepień przeciw chorobom wieku dziecięcego.
8.4.4. Postawy mieszkańców UE wobec szczepień
Analiza postaw mieszkańców UE wobec szczepień przedstawiona w badaniu Special Eurobarometer 488 wskazuje, że zdecydowana większość mieszkańców UE jest pozytywnie nastawiona do szczepień. Wśród mieszkańców UE 82% zgadza się ze stwierdzeniem, że ważne jest, aby każdy miał podstawowe szczepienia, a 87% deklaruje, że szczepienia są ważne, ponieważ chronią nie tylko osoby zaszczepione, ale także inne osoby, które np. z przyczyn medycznych nie mogą być zaszczepione. Ponadto 81% mieszkańców UE deklaruje, że niewykonanie szczepień może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych.
Co istotne odsetek mieszkańców UE, którzy zdecydowanie nie zgadzali się z powyższymi stwierdzeniami, wahał się od 2 do 4%.
Wśród Polaków aż 92% zgadzało się ze stwierdzeniem, że ważne jest, aby każdy miał podstawowe szczepienia, co stanowi jeden z najwyższych wyników wśród krajów UE. Najniższy odsetek osób deklarujących, że ważne jest, aby każdy miał podstawowe szczepienia obserwowano we Włoszech i we Francji (po 68%).
Ponadto odsetek Polaków deklarujących, że niewykonanie szczepień może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych był o 7 punktów procentowych wyższy niż średnia UE (88% vs 81%). Najniższy odsetek osób deklarujących, że niewykonanie szczepień może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych obserwowano w Bułgarii (69%) i na Łotwie (65%).
Postawy mieszkańców UE wobec szczepień są zróżnicowane geograficznie, niemniej jednak odsetek osób, które zdecydowanie negowały potrzebę szczepień był niewielki (<5%). Istotne zróżnicowanie postaw mieszkańców różnych krajów wobec szczepień może stwarzać trudności w koordynacji programów szczepień na poziomie UE. W związku z powyższym można przypuszczać, że najwyższą wyszczepialność osiągnie się wtedy, gdy zasady i organizacja programu szczepień (w tym regulacje prawne określające obowiązek szczepień) będą dostosowane do uwarunkowań każdego z krajów członkowskich UE, w tym postaw obywateli danego kraju wobec szczepień. Wydaje się, że wprowadzenie jednego schematu szczepień w UE oraz jednolitych zasad i procedur w obliczu tak zróżnicowanych postaw społecznych może być nieefektywne.
8.4.5. Pozyskiwanie informacji na temat szczepień przez mieszkańców UE
Prawie dwie trzecie mieszkańców UE wskazało, że lekarze pierwszego kontaktu/lekarze rodzinni/pediatrzy stanowią najbardziej wiarygodne źródło informacji na temat szczepień.
W Polsce 60% badanych deklarowało, że lekarz stanowi najbardziej wiarygodne źródło informacji o szczepieniach, co stanowi odsetek nieco niższy niż średnia UE. Obserwacja ta w istotnym stopniu może wynikać z postrzegania sektora ochrony zdrowia przez społeczeństwo.
Ponadto ponad połowa mieszkańców UE w ciągu sześciu miesięcy poprzedzających badanie widziało w telewizji informację na temat szczepień, 17% badanych zetknęło się z informacją na temat szczepień w gazetach lub czasopismach, a 14% słyszało w radiu informacje na temat szczepień. Wśród mieszkańców UE 12% deklarowało, że w ciągu sześciu miesięcy poprzedzających badanie widziało informację o szczepieniach w mediach społecznościowych, a 10% badanych widziało informację o szczepieniach na innych stronach internetowych (np. serwisy newsowe).
Wśród analizowanych krajów najniższy odsetek osób, które widziały w telewizji informację na temat szczepień był na Węgrzech (26%) i w Wielkiej Brytanii (30%), a najwyższy na Litwie (83%). Odsetek Polaków, którzy widzieli w telewizji informację na temat szczepień był równy średniej EU (51%).
Najwyższy odsetek osób, które natrafiły na treści dotyczące szczepień w mediach społecznościowych obserwowano w Danii (33%) i w Estonii (26%). W 2019 r. co dziesiąty Polak natrafił na treści dotyczące szczepień w mediach społecznościowych lub na portalach internetowych (np. portalach informacyjnych).
Dane dotyczące pozyskiwania informacji na temat szczepień przez mieszkańców UE wskazują, że w całej UE najważniejszym źródłem informacji o szczepieniach jest lekarz. Niemniej jednak poziom zaufania do informacji uzyskiwanych od lekarzy wydaje się być niezadowalający (60–70%). Obserwacja ta wskazuje na potrzebę usprawnienia komunikacji lekarz-pacjent w zakresie przekazywania informacji dotyczących szczepień. Co ciekawe, połowa mieszkańców UE w ciągu sześciu miesięcy poprzedzających badanie widziało w telewizji informację na temat szczepień, co może sugerować, że pomimo stopniowego wypierania mediów tradycyjnych przez media internetowe, telewizja nadal może stanowić istotne źródło komunikacji na temat szczepień, zwłaszcza skierowanej do osób starszych. Co dziesiąty mieszkaniec UE natrafił na treści dotyczące szczepień w Internecie (media społecznościowe lub strony internetowe), co wskazuje na ryzyko dezinformacji poprzez natrafienie na niezweryfikowane naukowo treści (np. posty anonimowych osób na portalach społecznościowych).
8.4.6. Zaufanie do szczepień wśród mieszkańców UE na podstawie wyników Vaccine Confidence Index™
W 2020 r. najwyższy poziom zaufania do szczepień według Vaccine Confidence Index™ (definiowany jako odsetek respondentów, którzy zgodzili się z każdym z 8 prezentowanych stwierdzeń) obserwowano w Portugalii i Hiszpanii (70%). Ponadto, wysoki poziom zaufania do szczepień obserwowano na Litwie (69%), w Finlandii (68%) i Wielkiej Brytanii (62%). Wśród 28 analizowanych krajów (UE + UK) najniższy poziom zaufania do szczepień obserwowano na Węgrzech (36%), na Malcie (39%) i na Cyprze (41%).
W 2020 r. Polska znalazła się na 15 miejscu pod względem poziomu zaufania do szczepień wśród 28 analizowanych krajów Europejskich (UE + UK). Niemniej jednak, w latach 2018–2020 zanotowano istotny wzrost odsetka Polaków, którzy odpowiedzieli twierdząco (zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) na wszystkie 8 pytań/stwierdzeń: z 37% w 2018 r. do 55% w 2020 r.
W latach 2018–2020 w 4 krajach odnotowano spadek zaufania do szczepień według Vaccine Confidence Index™, przy czym istotny spadek obserwowano jedynie na Węgrzech (z 44% do 36%) i w Rumunii (z 60% do 56%), a niewielki spadek (około 1%) odnotowano w Grecji i w Wielkiej Brytanii.
W pozostałych 24 krajach Europejskich odnotowano wzrost zaufania do szczepień, przy czym najwyższy wzrost zaufania do szczepień odnotowano na Litwie (z 44% do 69%), we Francji (z 34% do 51%) i w Danii (z 30% do 56%).
Odsetek osób, które zgadzały się z poszczególnymi stwierdzeniami w ramach Vaccine Confidence Index™ różnił się pomiędzy krajami. Niemniej jednak, w przypadku każdego z pytań analizowanego jako średnia dla wszystkich 28 krajów (UE+UK) odnotowano wzrost zaufania do szczepień, przy czym najwyższy wzrost odpowiedzi twierdzących obserwowano w przypadku pytań dotyczących zaufania do szczepionek przeciw grypie.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepienia są ważne dla dzieci (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 90% do 92%.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, najwyższy wzrost odsetka osób, które zgadzały się ze stwierdzeniem, że szczepienia są ważne dla dzieci, odnotowano w Polsce (wzrost o 14,9 punktów procentowych) i w Bułgarii (wzrost o 11,2 punktów procentowych). Najniższy odsetek osób deklarujących, że szczepienia są ważne dla dzieci odnotowano w Belgii (87,4%) i Holandii (85,6%). Szczegóły przedstawiono na Rycinie 1.
Rycina 1. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepienia są ważne dla dzieci (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepionki są bezpieczne (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 82,1% do 87%.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, najwyższy wzrost odsetka osób, które zgadzały się ze stwierdzeniem, że szczepionki są bezpieczne odnotowano w Polsce (wzrost o 16,1 punktów procentowych), we Francji (wzrost o 11,4 punktów procentowych) i w Bułgarii (wzrost o 9,8 punktów procentowych). Pomimo istotnego wzrostu odsetka mieszkańców Bułgarii, którzy deklarowali, że szczepionki są bezpieczne, to kraj ten znajdował się wśród krajów o najniższym zaufaniu do bezpieczeństwa szczepień (76,1%). Najniższy odsetek osób deklarujących, że szczepionki są bezpieczne odnotowano na Łotwie (75,1%). Szczegóły przedstawiono na Rycinie 2.
Rycina 2. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepionki są bezpieczne (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepionki są skuteczne (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 86,5% do 90%.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, najwyższy wzrost odsetka osób, które zgadzały się ze stwierdzeniem, że szczepionki są skuteczne odnotowano w Polsce (wzrost o 14,8 i w Bułgarii (wzrost o 12,2 punktów procentowych). Najniższy odsetek osób deklarujących, że szczepionki są skuteczne odnotowano na Łotwie (76,7%). W pozostałych krajach odsetek osób deklarujących, że szczepionki są skuteczne przekraczał 83%. Szczegóły przedstawiono na Rycinie 3.
Rycina 3. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepionki są skuteczne (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepionki są zgodne z ich przekonaniami religijnymi (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 77,9% do 79%.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, najwyższy wzrost odsetka osób, które zgadzały się ze stwierdzeniem, że szczepionki są zgodne z ich przekonaniami religijnymi obserwowano w Holandii (wzrost o 17,3 punktów procentowych), w Estonii (wzrost o 10,8 punktów procentowych) i w Polsce (wzrost o 10,6 punktów procentowych). W tym samym czasie, w Chorwacji, na Cyprze i w Słowenii odsetek osób, które zgadzały się ze stwierdzeniem, że szczepionki są zgodne z ich przekonaniami religijnymi zmniejszył się odpowiednio o 9,7, 7,6 i 7,5 punktów procentowych. Szczegóły przedstawiono na Rycinie 4.
Rycina 4. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepionki są zgodne ich przekonaniami religijnymi (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest ważne dla dzieci (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 84,4% do 88%.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, najwyższy wzrost odsetka osób, które deklarowały, że szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest ważne dla dzieci obserwowano w Polsce (wzrost o 14,2 punktów procentowych), w Bułgarii (wzrost o 14,1 punktów procentowych) i w Belgii (wzrost o 13 punktów procentowych). W tym samym czasie, w Holandii odsetka osób, które deklarowały, że szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest ważne dla dzieci zmniejszył się o 8,8 punktów procentowych. Szczegóły przedstawiono na Rycinie 5.
Rycina 5. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest ważne dla dzieci (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest bezpieczna (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 80,6% do 86%.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, najwyższy wzrost odsetka osób, które deklarowały, że szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest bezpieczna obserwowano w Bułgarii (wzrost o 17,1 punktów procentowych), w Szwecji (wzrost o 14,8 punktów procentowych) i w Polsce (wzrost o 14,5 punktów procentowych). Wzrost o około 10 punktów procentowych obserwowano również w Belgii i na Litwie. W tym samym czasie, w Holandii odsetka osób, które deklarowały, że szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest bezpieczna zmniejszył się odpowiednio o 8,1 punktów procentowych. Szczegóły przedstawiono na Rycinie 6.
Rycina 6. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) jest bezpieczna (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 61,7% do 77%. Był to najwyższy wzrost (o 15,3 punktów procentowych) ze wszystkich 8 pytań wchodzących w skład Vaccine Confidence Index™.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, tylko w dwóch nastąpił spadek odsetka osób, które deklarowały, że szczepionka szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne: w Rumunii o 3,4 punkty procentowych i na Węgrzech o 2,2 punkty procentowe.
Najwyższy wzrost odsetka osób, które deklarowały, że szczepionka szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne obserwowano w Danii (wzrost o 38,9 punktów procentowych) i na Litwie (wzrost o 31,4 punkty procentowe). W Polsce w latach 2018–2020, odsetek osób deklarujących, że szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne zanotowało wzrost z 59,7% do 78,1% (wzrost o 18,4 punkty procentowe). W 2020 r. aż w 8 krajach UE odsetek osób deklarujących, że szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne przekroczył 80%. Odsetek ten także przekroczył 80% w Wielkiej Brytanii. Szczegóły przedstawiono na Rycinie 7.
Rycina 7. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
W latach 2018–2020 odsetek mieszkańców UE+UK deklarujących, że szczepionka przeciw grypie sezonowej jest bezpieczna (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam) wzrósł z 67,8% do 80%.
Wśród wszystkich analizowanych krajów, tylko w dwóch nastąpił spadek odsetka osób, które deklarowały, że szczepionka przeciw grypie sezonowej jest bezpieczna: w Rumunii o 5 punktów procentowych i na Węgrzech o 1,6 punktów procentowych.
Najwyższy wzrost odsetka osób, które deklarowały, że szczepionka przeciw grypie sezonowej jest bezpieczna obserwowano w Polsce (wzrost o 22,4 punkty procentowe), na Litwie (wzrost o 19,3 punkty procentowe) i we Francji (wzrost o 19,1 punkty procentowe).
W 2020 r. aż w 11 krajach UE odsetek osób deklarujących, że szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne przekroczył 80%. Odsetek ten także przekroczył 80% w Wielkiej Brytanii. Najniższy odsetek osób deklarujących, że szczepienie przeciw grypie sezonowej jest ważne (<70%) obserwowano na Łotwie (68,3%) i na Węgrzech (64,7%). Szczegóły przedstawiono na Rycinie 8.
Rycina 8. Odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że szczepionka przeciw grypie sezonowej jest bezpieczna (2018–2020).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie State of Vaccine Confidence in the EU+UK 2020.
8.4.7. Zaufanie do szczepień wśród lekarzy rodzinnych na podstawie wyników Vaccine Confidence Index™
W 2020 r. do 2501 lekarzy rodzinnych z 24 krajów członkowskich UE (udziału w badaniu nie brali lekarze rodzinni na Malcie, na Cyprze i w Luxemburgu) i z Wielkiej Brytanii skierowano ten sam zestaw ośmiu pytań, co do populacji ogólnej, celem oceny różnic w poziomie zaufania do szczepień pomiędzy profesjonalistami medycznymi a populacją ogólną. W 2020 r. najwyższy poziom zaufania do szczepień według Vaccine Confidence Index™ (definiowany jako odsetek respondentów, którzy zgodzili się z każdym z 8 prezentowanych stwierdzeń – tych samych, które skierowano do populacji ogólnej) obserwowano we Włoszech (97%), w Polsce (94%) i na Litwie (94%). Wysoki poziom zaufania do szczepień (>90%) obserwowano również wśród lekarzy rodzinnych w Szwecji, Finlandii i na Węgrzech. Wśród 25 analizowanych krajów (UE + UK) najniższy poziom zaufania do szczepień obserwowano wśród lekarzy rodzinnych w Bułgarii (71%) i Rumunii (71%) oraz w Chorwacji (72%).
Poziomie zaufania do szczepień wśród lekarzy rodzinnych był istotnie wyższy, niż w populacji ogólnej.
W 7 z 25 analizowanych krajów (w tym w Polsce) 100% badanych lekarzy rodzinnych zadeklarowało (odpowiedzi: bardzo prawdopodobne lub raczej prawdopodobne), że poleca pacjentom szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR). W 13 z analizowanych krajów odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca pacjentom szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) przekraczał 95% badanych. Nieco mniejszy odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca pacjentom szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) obserwowano w Finlandii i w Grecji (po 91%). Najniższy odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca pacjentom szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) obserwowano w Czechach, na Słowacji (79%) i na Węgrzech (69%).
W 9 z 25 analizowanych krajów (w tym w Polsce) 100% badanych lekarzy rodzinnych zadeklarowało (odpowiedzi: bardzo prawdopodobne lub raczej prawdopodobne), że poleca pacjentom szczepienie przeciw grypie. W 15 z analizowanych krajów, odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca pacjentom szczepienie przeciw grypie przekraczał 95% badanych. Nieco mniejszy odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca pacjentom szczepienie przeciw grypie obserwowano w Austrii (94%).
W 3 z 25 analizowanych krajów odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca szczepienie przeciw grypie sezonowej kobietom w ciąży przekraczał 95% badanych. W 4 krajach odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca szczepienie przeciw grypie sezonowej kobietom w ciąży przekraczał 90% badanych (w tym w Polsce), a w 8 z 25 krajów odsetek ten przekraczał 80%. W Czechach mniej niż połowa badanych lekarzy rodzinnych (47%) deklarowała, że poleca szczepienie przeciw grypie sezonowej kobietom w ciąży. Najniższy odsetek lekarzy rodzinnych deklarujących, że poleca szczepienie przeciw grypie sezonowej kobietom w ciąży odnotowano w Bułgarii (jedynie 18% badanych lekarzy rodzinnych).
Analiza poziomu zaufania do szczepień ochronnych w Europie wskazuje na istotne braki piśmiennictwa w tym temacie. Wśród analizowanych źródeł danych, jedynie dokumenty przygotowywane na zlecenie Komisji Europejskiej zawierały kompleksową ocenę postaw Europejczyków wobec szczepień. Istotne utrudnienie metodologiczne sprawia również ograniczona liczba narzędzi badawczych.
W toku prowadzonych prac analitycznych zidentyfikowano tylko 3 dokumenty, w których oceniano postawy wobec szczepień we wszystkich krajach członkowskich UE (Special Eurobarometr 488 i State of Vaccine Confidence 2018 i 2020). Z uwagi na różne systemy organizacji programów szczepień w krajach UE i odrębne regulacje prawne (w 11 krajach UE wprowadzono szczepienia obowiązkowe) bezpośrednie porównania pomiędzy krajami są utrudnione. Niemniej jednak wydaje się, że narzędzie badawcze jakim jest „Vaccine Confidence Index™” stwarza szansę na prowadzenie wiarygodnych porównań pomiędzy krajami UE.
Wyniki badania Special Eurobarometer 488 wskazują na potrzebę edukacji mieszkańców UE w zakresie chorób zakaźnych. Co roku kilka tysięcy osób w UE umiera z powodu grypy i jej powikłań. Nieco ponad połowa mieszkańców UE (56%) jest świadoma faktu, że grypa i jej powikłania mogą prowadzić do zgonu. Świadomość skutków chorób zakaźnych jest szczególnie niska w najmłodszych grupach wiekowych (15–24 lata).
Ponadto istnieją również istotne potrzeby edukacji na temat działania szczepionek i sposobu dopuszczenia ich do użytku w UE. W badaniu Special Eurobarometer 488 wykazano, że więcej niż co trzeci mieszkaniec UE (38%) błędnie deklarował, że szczepionki mogą powodować choroby, przed którym powinny ochronić (np. błędne przekonanie, że szczepionka na odrę może wywołać odrę). Zwalczanie błędnych przekonań na temat szczepień poprzez edukację stanowi jedno z istotniejszych wyzwań dla krajowych instytucji zdrowia publicznego, jak również międzynarodowych organizacji zdrowotnych (w tym EMA i ECDC).
W 2019 r. na podstawie odpowiedzi uzyskanych w toku realizacji badania Special Eurobarometer 488 stwierdzono, że zdecydowanie negatywne postawy wobec szczepień deklaruje od 2 do 4% mieszkańców UE. Niemniej jednak, ponad co dziesiąty mieszkaniec UE może wykazywać postawy wahające się wobec szczepień (tzw. vaccine hesitancy).
W każdym z 28 krajów UE+UK rekomendacja lekarza lub profesjonalisty medycznego była najważniejszym czynnikiem zachęcającym do szczepień. Ponadto dla większości badanych lekarz stanowi pierwsze źródło informacji o szczepieniach. Niemniej jednak nadal istotny odsetek mieszkańców UE (51%) natrafia na treści dotyczące szczepień w telewizji. Wskazuje to na potrzebę prowadzenia merytorycznej debaty na temat szczepień w mediach. Stwarza to również realne zagrożenie, że poprzez zaproszenie do mediów osób o postawach wątpiących lub negatywnych wobec szczepień (zwłaszcza aktywistów tzw. ruchu antyszczepionkowego) może dochodzić do propagowania dezinformacji i medycznych fake-newsów na temat szczepień.
Wśród dostępnych badań jedynie badanie State of Vaccine Confidence stwarza możliwość prowadzenia analiz mających na celu oceny poziomu zaufania do szczepień w poszczególnych latach (2018–2020). Na podstawie, „Vaccine Confidence Index™” wykazano, że najwyższy poziom zaufania do szczepień obserwowano w Portugalii i Hiszpanii (po 70%), a najniższy na Węgrzech (36%), na Malcie (39%) i na Cyprze (41%).
W 2020 r. Polska znalazła się na 15 miejscu pod względem poziomu zaufania do szczepień wśród 28 analizowanych krajów UE+UK.
W latach 2018–2020 w 24 krajach odnotowano wzrost zaufania do szczepień, przy czym w przypadku aż 7 z 8 pytań składających się na Vaccine Confidence Index™, Polska znajdowała się wśród trzech krajów o najwyższym wzroście odsetka osób, które deklarowały zaufanie do poszczególnych aspektów szczepień. Wzrost ten może sugerować, że debata publiczna na temat szczepień przeprowadzona w latach 2018/2019 (m.in. na skutek procedowania przez Sejm projektu ustawy zgłoszonego przez ruch antyszczepionkowy), doprowadziła do wzrostu zaufania do szczepień m.in. poprzez publiczne dementowanie nieprawdziwych informacji na temat szczepień.
W latach 2018–2020 wśród 28 krajów UE+UK w 4 odnotowano spadek zaufania do szczepień według Vaccine Confidence Index™, przy czym najistotniejszy spadek obserwowano na Węgrzech (z 44% do 36%) i w Rumunii (z 60% do 56%). Wyniki badania Eurobarometer 488 prowadzonego w 2019 r. wskazują, że Łotwa, Bułgaria i Rumunia znajdowały się wśród krajów, gdzie najniższy odsetek mieszkańców udzielał prawidłowych odpowiedzi na pytania dotyczące wiedzy na temat chorób zakaźnych lub odpowiedzi pozytywnych na pytania dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek.
Pomimo wzrostu zaufania do szczepień w Europie w 2020 r. jedynie 87% Europejczyków deklarowało, że szczepionki są bezpieczne (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam), a 90% deklarowało, że szczepionki są skuteczne (odpowiedź: zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam). W świetle obecnego stanu wiedzy naukowej na temat bezpieczeństwa i skuteczności szczepień oraz w obliczu planów eradykacji wybranych chorób zakaźnych (np. polio), istnieje pilna potrzeba prowadzenia działań edukacyjnych mających na celu budowę zaufania do szczepień wśród mieszkańców Europy.
1. Z uwagi na wzrost zaufania do szczepień w Polsce w latach 2018–2020 wydaje się, że istnieje dalsza potrzeba kontynuacji działań edukacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem komunikacji skierowanej do nastolatków i młodych dorosłych, wśród których wiedza na temat chorób zakaźnych i metod ich zapobiegania jest najniższa.
2. Lekarze podstawowej opieki zdrowotnej jako grupa o najwyższym zaufani społecznym w zakresie informacji na temat szczepień powinni zostać wyposażeni w materiały edukacyjne pozwalające na identyfikację i prowadzenie skutecznego poradnictwa wobec osób wykazujących postawy wahające się wobec szczepień.
3. W kampanii budującej zaufanie wobec szczepień ochronnych należy rozważyć wykorzystanie telewizji, która stanowi źródło informacji o szczepieniach dla istotnego odsetka Polaków (51%).
4. Pomimo wysokiego odsetka lekarzy rodzinnych w Polsce, którzy deklarowali, że zalecają szczepienie przeciw grypie swoim pacjentom, poziom wyszczepialności przeciw grypie pozostaje na marginalnym poziomie (<5% populacji). Wydaje się, że działania mające na celu budowę zaufania do szczepień przeciw grypie sezonowej powinny zostać zrewidowane, z uwagi na niską skuteczność dotychczasowej komunikacji. Ponadto należy rozważyć wprowadzenie rozwiązań systemowych mających na celu zachęcanie lekarzy rodzinnych do promowania szczepień przeciw grypie (np. premiowanie placówek o wysokim odsetku zaszczepionej populacji).
5. Analiza danych Europejskich jednoznacznie wskazuje na istotne zróżnicowanie poziomu zaufania do szczepień w krajach UE. Istotny spadek poziomu zaufania do szczepień na Węgrzech (o 8 punktów procentowych) i w Rumunii (o 4 punkty procentowe) obserwowany w latach 2018–2020 wymaga dalszych analiz. Analiza typu „case study” może pozwolić na identyfikację czynników, które doprowadziły do spadku zaufania do szczepień w tym krajach, co poprzez wdrożenie działań zapobiegawczych może pomóc uniknąć podobnej sytuacji w Polsce. W analizie prowadzonej w ramach projektu „Vaccine Confidence Project™” nie uwzględniono danych z Ukrainy, która z uwagi na położenie geograficzne, może mieć istotne znaczenie dla sytuacji epidemiologicznej w Polsce, przez co kraj ten powinien również zostać uwzględniony w analizie „case study”.
150 Special Eurobarometer 488: https://ec.europa.eu/health/sites/default/files/vaccination/docs/20190426_special-eurobarometer-sp488_en.pdf
151 State of Vaccine Confidence 2018: https://ec.europa.eu/health/sites/default/files/vaccination/docs/2018_vaccine_confidence_en.pdf
152 State of Vaccine Confidence 2020: https://ec.europa.eu/health/sites/default/files/vaccination/docs/2020_confidence_rep_en.pdf